Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Жыцьцё і сьмерць мітаў: Душа


Вячаслаў Ракіцкі
Вячаслаў Ракіцкі

Удзельнічае этнакультуроляг Тацяна Валодзіна. Эфір 30 кастрычніка 2008 году


“Душа — паняцьце, якое выражае погляды на ўнутраны сьвет чалавека. У ідэалістычнай філязофіі і
Тацяна Валодзіна
псыхалёгіі душа ёсьць нематэрыяльнай асновай жыцьця чалавека, носьбітам псыхічных працэсаў. У народных традыцыйных уяўленьнях душа асэнсоўваецца як створаны найвышэйшымі сіламі непаўторны асобасны пачатак, незалежны ад цела.

Душа для сучасьніка — носьбітка бесьсьвядомага і выказьнік пачуцьцяў і памкненьняў, нематэрыяльная існасьць, што думае, адчувае і свабодна творыць. Душа — рэлiгiйна—мiталягiчнае ўяўленьне пра жыцьцёвы пачатак чалавека”.

***

Вячаслаў Ракіцкі: “Душа — гэта тое, што ня бачна, што можна толькі ўявіць, а затым у гэта паверыць. Але з чаго паўстала такое ўяўленьне? Кожнае ўяўленьне ўзьнікае ж зь нейкага назіраньня, нейкага матэрыяльнага досьведу”.

Тацяна Валодзіна: “Назіраньні за дыханьнем жывога, якое пасьля сьмерці зьнікала, спарадзілі старажытныя ўяўленьні пра душу як дыханьне. Так, самi словы “дым”, “дыхаць”, “дух”, “душа” зьяўляюцца этымалягiчна роднаснымi i набліжаюцца да iндаэўрапейскага кораню са значэньнем “вiцца клубамi, дымiцца, веяць, дыхаць”. Як з крывёю сыходзіла жыцьцё, так насіцелькаю душы стала ўспрымацца і кроў. Ну, а снабачаньні толькі пацьвярджалі самастойнасьць душы”.

Ракіцкі: “На слыху ўсё ж адмежаваньні душы ад духу, хаця і прызнаецца іх пэўная аўтаномія. Калі так, то ў чым яна?”

Валодзіна: “Дух арыентаваны на высокае, на абсалют, скіроўвае жыцьцё чалавека ў ягонае прадчуваньне сустрэчы з Усявышнім. Тады як душа вызначае ўнутранае жыцьцё чалавека, раскрывае ягоную індывідуальнасьць і ўлучанасьць у навакольны сьвет. І тады душа гэтая паказвае нам чалавека жывога, зь яго хібамі і радасьцямі, добрага і ня вельмі. І мы кажам пра кагось — добрая душа, цёмная душа, сьветлая душа”.

Ракіцкі: “Але ж мы гэтаксама кажам і беларуская душа, украінская ці якая яшчэ. Наколькі апраўданым выступае аднясеньне такой індывідуальнай характарыстыкі да народу ў цэлым? І дзе крытэр такога вылучэньня?”

Валодзіна: “У дачыненьні да этнасаў канцэпт душы наўпрост судачыняецца з мэнталітэтам, з нацыянальным характарам, калі выводзіцца нешта сярэднеарытмэтычнае. Мы розныя, але ж да нас не прыкладальнае азначэньне — шырокая душа — як да расейцаў, ці з
Апошнімі дзесяцігодзьдзямі адбываюцца такія рашучыя зьмены ва ўсім сьвеце, што не пакідаюць нязьменнаю нават самую душу
акрытая душа — як да ўкраінцаў. І душа беларусаў хутчэй стрыманая, чым разгульная, больш сьціплая, чым адкрытая. Хаця апошнімі дзесяцігодзьдзямі адбываюцца такія рашучыя зьмены ва ўсім сьвеце, што не пакідаюць нязьменнаю нават самую душу, якою надзяляе па нараджэньні кожнага з нас сам Бог”.

Ракіцкі: “А чаму беларусы так часта лезуць у душу іншых? Хіба душа не прыватная субстанцыя?”

Валодзіна: “Але ці адны беларусы? Можа, таму, што ня супраць адкрыцца самі і імкнуцца такім чынам кінуць масток? А цела, хіба, не прыватнае? Тым ня меней, нават самае сьмелае агаленьне не азначае, што цела даступнае. Можа, так і з душою, самае інтымнае і важкае ўсё адно застаецца пры нас, а людзям — вонкавае”.

Ракіцкі: “Пытаньне зьяўленьня душы ў чалавека ў сучасным сьвеце набывае цэлае праблемнае, маральна-рэлігійнае значэньне. Вельмі часта ў якасьці аргумэнту ў розных спрэчках, у тым ліку, і агульнанацыянальнага ці нават глябальнага характару, чалавецтва выкарыстоўвае душу. Прыклад, які ляжыць літаральна на паверхні — у спрэчках пра аборты. Ці не забіваюць людзі і душу разам з зародкам цела?”

Валодзіна: “Аднадушнага меркаваньня тут няма. У адных вёсках сьцьвярджалі, што ўкладае Бог душу з нараджэньнем дзіцяткі, у іншых — з зачацьцем, а асобныя кажуць, што толькі з хростам. Нярэдкія і выказваньні пра тое, што душы памерлых пераходзяць да нашчадкаў, і праз тое ўнукам стараліся даць імя дзеда ці прадзеда”.

Ракіцкі: “А мы кажам — “душа баліць”. А яшчэ — “душа ў пяткі ўвалілася”. Ці не азначае гэта, што душа мае ў целе чалавека нейкае трывалае прыстанішча? І калі душа ў целе жыве, дык дзе?”

Валодзіна: “Жытло душы ў целе чалавека вызначалася ў розных месцах (сэрца, жывот, галава), але падкрэсьлена ў найважнейшых жыцьцёвых органах. І сёньняшняя мэтафара “вочы — люстра душы” знаходзіць працяг у народных аповядах пра тое, як у момант сьмерці выкаціцца душа зь цела сьлёзкаю. Часьцей жа ў народных аповядах душа выходзіць праз рот або нос, і толькі ў чарадзеяў — у рэчышчы традыцыйных інвэрсіяў — праз задні праход. Падчас жыцьця чалавека душа выглядала як “цела ў целе”, але пасьля ягонай сьмерцi станавілася зьвярком, птушкай, мухай. І сёньня старэйшае пакаленьне ахвотна расказвае пра розныя здарэньні, калі бачылі, як пасьля сьмерці круціцца над нябожчыкам муха, ці нават як кветачка сіненькая падае ля роту. З палявых запісаў хапае паведамленьняў пра тое, як бегла з роту ў сьпячага мышка. Таму забараняюць будзіць рэзка, каб пасьпела душа вярнуцца. Але найбольшую папулярнасьць маюць уяўленьні пра існаваньне душы ў тым, замагільным, сьвеце”.

Ракіцкі: “Значыць, душа пасьля сьмерці працягвае сваё існаваньне. Менавіта на гэтай міталягеме — жыцьця пасьля сьмерці, хай сабе і праз існаваньне бесьсьмяротнай душы, выбудоўваецца бальшыня ўсясьветных рэлігіяў. Але ўсё ж, як апавядаюць пра тое беларусы?”

Валодзіна: “Паводле традыцыйных уяўленьняў, душа птушкай адлятае ад памерлага цi, наадварот, вяртаецца дадому, да сям’і, да тых, да каго яна была найбольш прывязаная. У гэтым сэнсе вельмi цiкавы мемарат, запiс якога зроблены ў мястэчку Даўгiнава Вiлейскага раёну ў наш час ад немаладой жанчыны, бабулi ўнучкi—сiроткi, мацi якой памерла на дзевяты дзень пасьля родаў. Паводле апавяданьня, увечары пасьля пахаваньня маладой мацi ў вакно стала бiцца незнаёмая птушачка. Калі акно адчынілі, гэтая прыгожая, з яскравым пер’ем птушачка адразу села на калыску дзяўчыны—сiроткi i так праседзела над ёй усю ноч, толькi ранiцай яе выпусцiлi з хаты. Людзi адразу здагадалiся, што ня простая гэта была птушка, а душа мацi—пакутнiцы не магла разьвiтацца са сваiм дзiцем”.

Ракіцкі: “Душа-птушка ва ўсясьветных міталёгіях ужо выступае своеасаблівай канстантаю. А як яшчэ ўяўлялі сабе беларусы душу?”

Валодзіна: “А вось тут ужо залежыць ад чалавека, ад адвечнай дыхатаміі “добры-дрэнны”. Бо душа чалавека благога ці, што яшчэ больш катэгарычна, ведзьмака ці самагубцы, так і не знаходзіла сабе прыстанішча ў засьветах, а вярталася на зямлю чорным крумкачом, гадам ці жабаю, кружляла кажаном. Даволі пашыранае і ўяўленьне пра душу як свойскую жывёліну, асабліва ката. Даводзілася чуць, як пасьля сьмерці кагосьці з блізкіх зьяўляліся ля хаты нейкія незнаёмыя коткі, што “цірнуцца ля ног і зьнікаюць”. Але гэта тычыцца душы, так бы мовіць, свабоднай, што пакінула ўжо цела фізычнае. Душа жывога чалавека адпраўлялася ў свае вандроўкі ў выглядзе кузуркі — пчолкі, мухі, матылька. Нездарма ў дыялектах матылёў і завуць часта душачкі, бабачкі”.

Ракіцкі: “А потым куды ідзе душа? Дзе тое жыцьцё вечнае?”

Валодзіна: “Напачатку душа кожнага нябожчыка трапляла ў вырай, але хрысьцiянства прынесла падзел на грэшных i праведных. І тады душы грэшнікаў падалі ў пекла, а людзей сумленных — ішлі ў рай. Душа нябожчыка да 40 дзён магла прыходзiць у сваю хату, дзеля яе пакiдалi ручнiк i ваду для мыцьця, наведвала ўсе месцы, дзе быў чалавек пры жыцьці, пасьля чаго яна выпраўлялася ў вырай. У той жа час душы памерлых няхрышчаных дзяцей, самагубцаў, чараўнiкоў заставалiся на зямлi, ператвараючыся ў русалак, вупыроў ды iншых прадстаўнiкоў нячыстай сiлы. А вось душам забiтых салдатаў сам Бог спускаў драбiны, каб адразу патрапiць на неба”.

Ракіцкі: “А ці прадавалі беларусы душу д’яблу? Можа, у 20 стагодзьдзі гэта зрабілі? Бо неяк усё менш і менш клапоцяцца людзі пра душу, дый гавораць пра яе таксама…”

Валодзіна: “Бяз гэтага не бывае… Іншая справа, што д’ябал што далей, то становіцца ўсё больш вычварным. І патрабуе ўсё болей ахвяраў. Як праўдзівы д’ябал паўстаюць асобныя выдаткі цывілізацыі, алькаголь і асабліва прымітыўнасьць, прымат выключна матэрыяльных каштоўнасьцяў, якія забіраюць душу спакваля, але яшчэ больш моцна. І нават не патрабуюць
ХХ стагодзьдзе прыклала шмат намаганьняў, каб выціснуць з душы беларуса Бога
расьпіску крывёю ўзамен. ХХ стагодзьдзе прыклала шмат намаганьняў, каб выціснуць з душы беларуса Бога. Ня будзем разумець Бога толькі ў вузка хрысьціянскім аспэкце. Новы лад памяняў месцамі ў душы чалавека верх і ніз, спрасьціў і адкінуў неба”.

Ракіцкі: “Ва ўсе часы хацелася зазірнуць за той бок сьвету і пабачыць, як жа жывуць там душы. Ці ва ўсіх іх роўныя ўмовы, скажам, у тым жа выраі, і які іх шлях да жывых? І ці патрэбны ім той шлях?”

Валодзіна: “Душа памерлага на апошнім этапе ідэнтыфікуецца зь ім самім і выступае ўжо ў якасьці ягонага двайніка. Акрамя таго, для душы мае значэньне ня толькі тое, якім быў чалавек пры жыцьці, але і стаўленьне да яго родных. Ці належным чынам пахавалі, ці плакалі, ці ладзяць дзяды і ці памінаюць як трэба? Дагэтуль жывыя ўяўленьні пра тое, як нагадваюць пра сябе “душачкі”, як прыходзяць у сны ці нават палохаюць нечаканым прывідным зьяўленьнем. Важна і тое, што душа захоўвае свае патрэбы — хоча піць ды есьці (і тады прыносяць ежу ды ліюць на магілу гарэлку), хоча памыцца (клічуць у лазьню), можа зьмерзнуць, сядзець за памінальным сталом ды нябачна сачыць за роднымі ў храме. Словам, вечнае жыцьцё, толькі ў нябачных нам сфэрах”.

Ракіцкі: “Хрысьціянства настойліва прапаноўвае дыхатамію душы як божага, райскага пачатку і матэрыяльнага цела як пякельнага нізу. Наколькі прыжылася гэтая канцэпцыя ў народным жыцьці?”

Валодзіна: “Гэтая ідэя прысутнічае, але яна не сталася распрацаванай. Выразным і бясспрэчным ёсьць тое, што самае страшнае пекла — тое, што ўнутры кожнага з нас, пекла, якім можа стаць нашае сумленьне, душа і нават сэрца. Часам толькі спачуваецца здраднікам, якія, меўшы вырай, так лёгка пускаюць у сэрца пекла. Да таго ж і душа пры ўсёй сваёй нябеснасьці часам наўпрост змыкаецца з долам. Карл Густаў Юнг адну са сваіх працаў назваў на першы погляд парадаксальна — “Душа і зямля”. Душа, паводле Юнга, больш шырокая і незразумелая галіна вопыту, чым строга акрэсьлены конус сьвядомасьці. Сьвядомасьць — верхні паверх псыхікі чалавека, а бесьсьвядомае — ніжні паверх, нават, больш таго, тое, што пад ім — глеба, зямля. Так зямля ўжо на роўні архетыпу становіцца падставовай каштоўнасьцю для чалавека. Міталягему зямлі нясе кожны з нас у сабе, і нават незалежна ад полу”.

Ракіцкі: “Ці ня згубяць душу людзі ўвогуле і беларусы у прыватнасьці ўжо ў найбліжэйшы час? Спакусы ж растуць і растуць, становяцца больш і больш небясьпечнымі для самога існаваньня душы”.

Валодзіна: “Хацелася б верыць, што не. Бо без душы ня стане і нацыяў, і народаў, і дзяржаваў, і чалавека ўвогуле”.
  • 16x9 Image

    Вячаслаў Ракіцкі

    Вячаслаў Ракіцкі – беларускі журналіст, тэатральны і кінакрытык, рэжысэр і сцэнарыст дакумэнтальнага кіно, перакладчык. Кандыдат мастацтвазнаўства. Сябра Саюзу беларускіх пісьменьнікаў і Беларускай асацыяцыі журналістаў. Аўтар Радыё Свабода з 1997 году.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG