Стогадовыя дрэвы шчыльна хаваюць дахі старых дамоў, вялікія двары і шматлікія завулкі. Кожнага разу, калі праяжджаю блізу Грушаўкі, я абавязкова завітваю сюды хоць на якія пяць хвілін. Бо сюрпрызы, якія здольная падараваць Грушаўка, здаецца, ніколі ня скончацца. Як, напрыклад, старая высокая галубятня, дзе даўно ўжо ніхто не трымае птушак. Некалі галоўная пацанская забава 50-х. Ці праржавелы аўтамабіль “Пабеда”, недасяжная мара паваеннага пакаленьня. Ці зь любоўю выразаная ліштва, якой, можа, сто гадоў. Зрэшты, тут амаль усё засталося некранутым. Я ніколі не размаўляў з грушаўскімі людзьмі. А дарэмна. Бо гэта ж самы вялікі анкляў старога Менску ў асяродзьдзі новага Мінску. Які неўзабаве будзе зьнесены назаўжды.
Раю ўсім завітаць на Разінскі завулак. Дом нумар чатыры па самыя вокны ўрос у зямлю. Гонтавы дах амаль праваліўся. Адна сьцяна ўжо абрынулася. Ганак небясьпечна нахіліўся. Але будынак яшчэ стаіць. Сваімі крывымі выбітымі вокнамі ён пазірае на шэраг навюткіх цагляных шматпавярховікаў. Як сьмяротна паранены зьвер. Спэцыялісты кажуць, што гэты дом пабудаваны ажно на пачатку 19-га стагодзьдзя. Калі прайсьці ў пачатак вуліцы Грушаўскай, дык увагу прыцягне помнік эпохі канструктывізму — дом афіцэраў НКВД. Бабуля, зь якой я разгаварыўся каля даваеннага гмаху, жыве ў ім 60 гадоў.
Вольга: “Толькі пабудавалі адзін дом. Да яго прыбудавалі яшчэ. І гэта будуе ахова прэзыдэнта”.
Карэспандэнт: “А гэты дом пабудавалі для НКВД”.
Вольга: “Была дывізія тут і полк. Ад дзевятнаццатага году. Гэты дом пабудавалі ў дваццаць дзявятым. Я шэсьцьдзесят гадоў тут пражыла. Я была замужам за афіцэрам МВД. Там, за плотам, там захаваўся корпус. Там зараз ахова прэзыдэнцкая”.
Карэспандэнт: “Ну правільна, пераемнасьць пакаленьняў”.
Недзе тут працякала рака Няміга. Старая яе яшчэ памятае.
Карэспандэнт: “А тут рэчка нідзе не цякла Няміга?”
Вольга: “Рэчка? Няміга цякла. Прыкладна на гэтым месцы”.
Карэспандэнт: “Дзе мы стаім”.
Вольга: “Тут быў плот. І каля гэтага плота цякла гэтая рэчка.
Новыя гмахі ўжо ўшчыльную падступіліся да старой забудовы Грушаўскай вуліцы. Некаторыя прыватныя дамкі ўжо стаяць пакінутыя. Але ёсьць грушаўцы, якія не сьпяшаюцца пераяжджаць на далёкія ўскраіны. Як мая наступная суразмоўніца, Тацяна Іосіфаўна.
Карэспандэнт: “Вы тут нарадзіліся?”
Тацяна: “Мне восемдзесят два гады, і восемдзесят два гады я жыву ў гэтым доме. І мая мамаша тут жыла. Якая памерла”.
Карэспандэнт: “Нехта з вашых бацькоў ці дзядоў працаваў на чыгунцы?”
Тацяна: “Так. Працавалі на чыгунцы. Да рэвалюцыі яшчэ. Тады яны былі багатыя, чыгуначнікі, атрымлівалі многа. Усё сышло”.
Пра сваё цяперашняе становішча старая Тацяна гаворыць са спакоем асуджанага.
Тацяна: “Міліцыя зямлю адабрала і кватэру не даюць, якую хочам. “Вам паложана на аднаго чалавека адзін пакой”. Я кажу: “А навошта нам? Нам і тут добра. У нас чатыры пакоі. Чаго гэта вы нам даяце адзін пакой на дваіх?” Дачцэ пяцьдзясят, унучцы дваццаць пяць. Увогуле, міліцыя нахабная”.
Карэспандэнт: “А гэта міліцыя будуе дамы?”
Тацяна: “Так. Зямлю забрала і нават не спытала. За дрэвы заплацілі, капейкі далі. А на астатняе ім пляваць”.
Змагацца за зямлю, якую бацькі і дзяды некалі набывалі ва ўласнасьць, Тацяна ня бачыць сэнсу.
Тацяна: “Нас савецкая ўлада прывучыла, што ўсё дзяржаўнае. І ніхто не навучыў... Павінны ж былі неяк заплаціць за зямлю. Вось, паглядзіце, яны пабудавалі. Вось адзін дом, вось другі. Гэта ж усё на нашых участках. Па самую задніцу адабралі зямлю. Лукашэнка даў ім свабоду, дык яны што хочуць панабудавалі сабе. І няма каму скардзіцца. Ні юрысту, нікому. Падземныя гаражы сабе будуюць на нашым гародзе”.
На рагу Грушаўскага завулка і Разінскай вуліцы жыве мілая сямейная пара. Вера і Валянцін Куксінскія. Абаім за 80. Абое карэнныя грушаўцы. Валянцін — удзельнік вайны. Гэта прыцягвае сюды афэрыстаў і махляроў. На мяне спачатку таксама пазіралі з падазрэньнем.
Вера: “Я цяпер баюся! Тут заходзяць такія. Удзельнікаў вайны наведваюць. А пасьля закрываюць у хату і лазяць. Вось што. Дык я цяпер баюся ўсіх людзей”.
Які гэта атракцыён — сядзець за старым сталом, каля варыстай печы, пазіраць на амаль вясковую вуліцу і слухаць пра былыя часы.
Валянцін: “Гэта было яшчэ да вайны. Тут былі хуліганаватыя такія. Біліся. Разінская з Грушаўскай вуліцай. Адзін пойдзе туды. Там яго затрымаюць. Паб’юць. Значыць, тут ужо арганізоўваюць, пайшлі туды. Разінская была, жулікаў тут хапала”.
Карэспандэнт: “А біліся моцна?”
Валянцін: “Не. Кулакамі ў асноўным. Адзін адному надаюць”.
Падчас нямецкіх бамбардзіровак Грушаўка пацярпела меней за іншыя раёны сталіцы. Бо сур’ёзных прадпрыемстваў тут не было. Тут болей баяліся савецкіх самалётаў. Я пра гэта чытаў у кнігах. Але зусім іншае — пачуць гэта ад жывых сучасьнікаў тых падзей.
Валянцін: “І літоўцы былі, і эстонцы. Хапала ўсяго”.
Вера: “Афіцэры так апрануты былі! Здаровыя, чыстыя. У нашых адзеньне было такое сьціплае. А ў гэтых такое сукно. Я запомніла ў дзяцінстве”.
Валянцін: “На сёньняшні дзень іду часам. Кажуць: “Нашто гэтыя аканіцы?” Аканіцы нам вельмі шмат дапамаглі. Сьвятла не было. А ўсё роўна. Ідзе немец, убачыць хоць крыху там сьвятло. З аўтамата пачне страляць. А мы ўжо зачынялі аканіцы”.
Карэспандэнт: “А чаму нельга было?”
Вера: “А таму, што самалёты лёталі. Убачаць сьвятло і бамбілі. Гэты Менск гарэў. Цалкам гарэў”.
Валянцін: “Так. Быў цалкам згарэўшы. Шчыра кажучы, было страшней, калі нашы бамбілі, чым немцы”.
Карэспандэнт: “А чаму?”
Валянцін: “Бо рускія ведалі месцы”.
Карэспандэнт: “А што казалі людзі, калі савецкая армія бамбіла Менск?”
Вера: “Вайна ж ідзе. Баяліся ўсе. Баяліся і гэтых, і гэтых. Бо забівалі. Тут жанчыну забілі зь дзіцем. На Грушаўцы”.
Неўзабаве сям’ю Куксінскіх чакае пераезд. Свае два вялікія пакоі, сад і чыстае паветра яны памяняюць на...
Вера: “Нам далі сацыяльны пакой. На трыццаць сем квадратных мэтраў”.
Валянцін: “Столькі адслужыў, столькі пражыў. І чаму сацыяльнае?”
Вера: “Нам прапаноўвалі будавацца. Але ж адкуль у нас такія грошы?”
Па Грушаўскім завулку, дзе ад паловы дамоў не засталося і сьледу, павольным крокам ступае мажны расчырванелы ня толькі ад сьпёкі стары. Гэта стары грушавец Віктар прыехаў з Малінаўкі, куды яго нядаўна выселілі, каб паглядзець на сваю старую хату. Бо ніяк ня можа прыжыцца на новым месцы.
Карэспандэнт: “А вы самі грушаўскі?”
Віктар: “Прычым ня толькі я. А і мой дзед, і мой бацька. І я восемдзесят гадоў тут. Дзед мой быў рамізьнік. Быў на японскай вайне. Прыйшоў з “Георгіем”.
Сам стары таксама ў свой час зьбіраўся ваяваць. На скрыжаваньні Грушаўскага завулку і Грушаўскай вуліцы ён спыняе крок. Аповед ідзе, як у кіно.
Віктар: “Вось на гэтым скрыжаваньні быў забіты палітрук. Я ў яго адрэзаў наган. Наган сямізарадны. Я ня ведаў, як адшпіліць. Я пабег дахаты па ножык і адрэзаў. І дзе, вы думаеце, я яго схаваў? У шпакоўні. А нехта бачыў. І пасьля даказалі. Я ў гестапа расьпісаўся крывёй. Насупраць Дому ўраду, у сорак трэцім годзе”.
Я паказваю ў бок белага эмвэдэшнага дома.
Карэспандэнт: “Там быў дом НКВД”.
Віктар: “ГПУ, так”.
Карэспандэнт: “І што? Людзі ў трыццатыя гады бокам абыходзілі? Каб лішні раз...”
Віктар: “У іх было на шапцы напісана, хто яны. Ціхары, якія былі, тыя насілі плашчы пясочнага колеру, касьцяныя гузікі з зоркай”.
Карэспандэнт: “А пасьля ў тым жа доме кватаравалі немцы?”
Віктар: “Немцы не кватаравалі. А з фронту прыбывалі туды на адпачынак”.
Мы са старым даходзім да скрыжаваньня Грушаўскага завулку і Разінскай. Тут таксама на вачах майго суразмоўцы адбылася трагедыя. Бой паміж жанчынай — ваенным урачом і нямецкімі дэсантнікамі.
Віктар: “Вось тут, на гэтым скрыжаваньні жанчыну, ваенурач. Гэта ў сорак першым годзе, калі яны ехалі з Брэста. Яна адстрэльвалася, як магла. Аблілі бэнзінам і спалілі жыўцом”.
Карэспандэнт: “А Менск ужо быў у руках немцаў?”
Віктар: “Не. Толькі дэсантнікі”.
Пройдзе зусім няшмат часу, і ад гэтых краявідаў не застанецца і знаку. Таму, пакуль яшчэ ёсьць каму ўзгадваць і ёсьць што ўзгадваць, гэта не апошні шпацыр па ўнікальным менскім раёне.
