Савецкае кіраўніцтва кінула на волю лёсу мільёны чырвонаармейцаў, якія апынуліся ў нямецкім палоне падчас Другой сусьветнай вайны. Пра гэта сьведчаць дакумэнты, выяўленыя гісторыкамі пасьля аблічбаваньня Архіву замежнай палітыкі.
Канстанцін Багуслаўскі вывучае перапіску, якая тычыцца адносін Савецкага Саюзу і Міжнароднага Чырвонага Крыжа. Лісты, якія дасьледнік прадставіў Радыё Свабода, раскрываюць шакуючую гісторыю пра тое, што Крэмль ня толькі не цікавіўся лёсам сваіх грамадзян, але і перашкаджаў спробам замежных дзяржаваў аблегчыць іх долю.
Канстанцін Багуслаўскі распавядае пра свае знаходкі.
— Колькі грамадзян СССР пабывала ў палоне?
— Па розных дадзеных, у палон трапілі ад 4 да 6 мільёнаў чалавек, прыкладна дзьве траціны загінулі ў нямецкім палоне. Такі вялікі роскід у ацэнцы колькасьці ваеннапалонных тлумачыцца розным падыходам і мэтодыкай падліку сярод груп гісторыкаў і дэмографаў, якія займаліся гэтым пытаньнем. Вялікая колькасьць ахвяр была выкліканыя жорсткім стаўленьнем да савецкіх палонных і адмовай стасаваць да іх міжнародныя канвэнцыі з боку Нямеччыны.
— Як вы выявілі дакумэнты пра стаўленьне савецкага кіраўніцтва да палонных?
— Некалькі гадоў таму Архіў зьнешняй палітыкі РФ аблічбаваў і выклаў у адкрыты доступ вялікую колькасьць дакумэнтаў, якія тычацца работы народнага камісарыята замежных спраў у гады вайны. Для мяне вялікі інтарэс прадстаўлялі дакумэнты аб узаемадзеяньні савецкага кіраўніцтва зь міжнародным Камітэтам Чырвонага крыжа. МКЧК — дабрачынная міжнародная арганізацыя са штаб-кватэрай у Жэнэве, якая дапамагала ў час вайны ваеннапалонным, параненым, уцекачам. Ужо 23 чэрвеня 1941 года Чырвоны Крыж даслаў тэлеграму Молатаву, у якой гаварылася, што яны гатовыя прадставіць усю сваю дапамогу Савецкаму Саюзу ў час вайны. У адказе Молатаў пацьвердзіў зацікаўленасьць. Чырвоны Крыж арганізаваў у нэўтральнай Турцыі інфармацыйны пункт, куды павінна былі сьцякацца для абмену інфармацыя аб палонных усіх бакоў канфлікту, і прапанаваў дзяржавам, якія ўдзельнічаюць у вайне, абмяняцца нотамі аб гатоўнасьці выконваць міжнародныя канвэнцыі: Гаагскую і Жэнеўскую. У ліпені-жніўні 1941 года такі абмен нотамі адбыўся паміж СССР і Нямеччынай — абодва бакі паведамілі, што будуць выконваць канвэнцыі (СССР пагадзіўся выконваць толькі Гаагскую), але толькі пры выкананьні іх процілеглым бокам. Намеры засталіся толькі на паперы: у дачыненьні адзін да аднаго ні Нямеччынай, ні СССР канвэнцыі не выконваліся. Згодна з канвэнцыямі, ваеннапалонных нельга было выкарыстоўваць на цяжкай працы, яны павінны былі зносна харчавацца, мелі права атрымліваць і адпраўляць лісты, пасылкі, а якія захапіўшая іх дзяржава была абавязаная перасылаць сьпісы палонных у Чырвоным Крыжы.
Па дакумэнтах са згаданага архіва відаць, што стаўленьне савецкага кіраўніцтва да супрацоўніцтва з Чырвоным Крыжам з чэрвеня 1941 г. па канец 1941 гады моцна памянялася ў горшы бок. Гэтаму спрыяў цэлы шэраг падзей: байцы Чырвонай Арміі масава траплялі ў палон, а інфармацыя, якую атрымлівалі зь лягераў, сьведчыла на жорсткасьць да палонных з боку немцаў. Аднак бакі пры дапамозе Чырвонага Крыжа спрабавалі знайсьці нейкія кропкі збліжэньня. У сьнежні 1941 гады намесьнік наркама Вышынскі апісаў Молатаву сытуацыю, якая склалася: СССР атрымаў ад Нямеччыны, Вугоршчыны, Румыніі, Італіі і Славаччыны паведамленьні, што тыя гатовыя перасылаць сьпісы савецкіх ваеннапалонных на ўмовах узаемнасьці. Нямеччына ўжо даслала сьпіс на 300 чалавек, а Румынія амаль на 3000 чалавек. Вышынскі пісаў, што зваротны сьпіс нямецкіх палонных падрыхтаваны, і ён лічыць мэтазгодным яго адправіць, інакш СССР можа паўстаць у нявыгадным сьвятле. Аднак Молатаў паставіў на запісцы візу: «... Ня трэба пасылаць сьпісаў. (Немцы парушаюць прававыя і іншыя нормы)...» Пасьля гэтай падзеі амаль усе ўваходныя лісты і тэлеграмы МКЧК у народны камісарыят замежных спраў зацьвярджаліся Молатавым «Не адказваць».
— Гэтая бязьлітаснасьць дзівіць. Ствараецца ўражаньне, што савецкі ўрад ставіўся да сваіх вайскоўцаў, якія трапілі ў палон, як да ворагаў. Чаму?
— Да канца 1941 года ў палоне апынулася больш за тры мільёны чалавек, і адной з задач савецкага ўрада было спыніць гэтую лявіну. Савецкі салдат павінен быў разумець, што ў варожым палоне ён ня будзе атрымліваць пасылкі зь ежай ад Чырвонага Крыжа і адпраўляць дадому паштоўкі і што яго чакае немінучая сьмерць. У пастанове ДКА аб арышце і паданьні суду генэрала Паўлава, за подпісам Сталіна, гаварылася «Панікёр, баязьлівец, дэзэрцір — горшы за ворага».
— Вось два дакумэнты, прысьвечаныя харчаваньню. Намесьнік старшыні ўрада Андрэй Вышынскі прапануе ігнараваць прапанову аб разьмеркаваньні цукру сярод расейскіх ваеннапалонных. Гэта скнарлівасьць?
— Не, ніякіх матэрыяльных выдаткаў ад СССР у дадзеным выпадку не патрабавалася. Цукар прапаноўвалася закупляць на грошы швэйцарскіх банкаў, а марскія суды падавалі англічане. Падчас працы з архівам Чырвонага Крыжа ў Жэнэве мне ў рукі патрапіў дакумэнт: ліст аднаго ангельскага дыплямата ў Дзярждэпартамэнт ЗША па пытаньнях дапамогі савецкім ваеннапалонным. Ён пісаў, што сустрэўся з Молатавым на прыёме і запытаўся, у чым прычына савецкай пазыцыі. Молатаў адказаў, што лічыць палітычна немэтазгодным даць шанец Нямеччыне паўстаць перад грамадзкасьцю здольнай на гуманныя дзеяньні. Таксама трэба разумець, што практычна ўсе дзеяньні па выкананьні бакамі канвенцыяў насілі ў гэтай вайне двухбаковы характар.
Калі б Чырвоны Крыж дамовіўся зь немцамі аб пастаўках цукру савецкім ваеннапалонным, то аналягічныя дзеяньні трэба было б рабіць і ў адносінах да нямецкіх палонных у СССР. Разьмеркаваньнем харчаваньня і мэдыкамэнтаў у лягерах займаліся дэлегатамі Чырвонага Крыжа, а гэта азначала б допуск іх і ў лягеры на тэрыторыі СССР, чаго савецкае кіраўніцтва катэгарычна не хацела. Нягледзячы на шматлікія запыты, эмісары МКЧК візу ў СССР так і не атрымалі. Адмова ад супрацоўніцтва з Жэнэўскім Чырвоным Крыжам мае адразу некалькі прычын: гэта і палітычны складнік, які зьмешчаны Молатавым, і ўзьдзеяньне на ўласных салдат жахам палону, і гідлівасьцю да немцаў, і недавер да Чырвонага Крыжу, і нежаданьне дапускаць заходніх прадстаўнікоў для інспэкцый і агляду ўласных лягераў. Вядома, на кіраўніцтве Трэцяга Рэйху ляжыць уся віна і адказнасьць за масавую сьмяротнасьць савецкіх ваеннапалонных. Але на сталінскім кіраўніцтве, з майго пункту гледжаньня, ляжыць віна за не аказаньне падтрымкі, маральнай і матэрыяльнай дапамогі сваім зьняволеным байцам, якіх проста кінулі.
— Яшчэ два дакумэнты 1942 году на фінскай і францускай мовах — маршал Манэргэйм паведамляе Чырвонаму Крыжу аб колькасьці савецкіх ваеннапалонных у Фінляндыі, пра іх адчайнае становішча і неабходнае ім харчаваньне. Што вам вядома пра гэтую гісторыю?
— Так, гэта цікавая гісторыя. Акрамя Нямеччыны, якая ў адносінах да савецкіх ваеннапалонных праводзіла жорсткую і злачынную палітыку, Румынія і Фінляндыя, якія таксама ваявалі з СССР, ставіліся да савецкіх ваеннапалонных значна лепш. Калі ў нямецкім палоне сьмяротнасьць склала прыкладна 65%, то ў фінскім палоне яна была каля 30%, а ў румынскім прыкладна 6%. Пераважная колькасьць сьмерцяў у Фінляндыі прыйшлася на восень-зіму 1941-42 года. У сакавіку 1942 года Манэргэйм, які зьяўляўся яшчэ і кіраўніком фінскага Чырвонага Крыжа, піша канфідэнцыйны ліст у Жэнэву, у якім ён паведамляе, што ў Фінляндыі ўтрымлмваецца вялікая колькасьць савецкіх ваеннапалонных, што стан іх дрэнны, што ў Фінляндыі і самой праблема з харчаваньнем, і просіць Чырвоны Крыж аб дапамозе. Ужо ў траўні 1942 гады з Жэнэвы ў Фінляндыю прыбыў першы груз 5000 пасылак па 5 кг, у якіх знаходзіліся кансэрвы, масла, шакаляд, цукар. Пасылкі падзялілі сярод 10 тысяч самых аслабленых. У далейшым пастаўкі, хоць і не рэгулярна, але працягваліся. У Швэйцарыі групай бізнэсмэнаў і прафэсараў быў арганізаваны фонд дапамогі савецкім ваеннапалонным у Фінляндыі, у які ўносілі сродкі грамадзяне і арганізацыі. Савецкі Саюз усё прапановы аб дапамозе сваім палонным у Фінляндыі ігнараваў.
— Дакумэнт 1943 году. Молатаў піша амэрыканскаму паслу ў Маскве, што савецкі ўрад не цікавіць прапанова Ватыкана аб устанаўленьні зьвестак аб ваеннапалонных. Якая падаплёка гэтай гісторыі?
— Праблема становішча савецкіх ваеннапалонных хвалявала ня толькі Чырвоны Крыж. Дабіцца перагляду пазыцыі спрабавалі і ЗША, і Англія, і Турцыя, і Швэцыя. Нават Ватыкан падахвоціўся быць пасярэднікам у пытаньні абмену зьвесткамі паміж Нямеччынай і СССР. Пра гэта Молатаву паведаміў пасол Стэндлі. Аднак Молатаў у пасланьні ў адказ абвясьціў, што гэтае пытаньне ў дадзены момант не цікавіць савецкае кіраўніцтва.
— Усё гэта рабілася па прамым указаньні Сталіна ці пытаньне вырашалася на ўзроўні Молатава, Вышынскага і іншых чыноўнікаў?
— Ні на адным з дакумэнтаў я ня бачыў пазнакі Сталіна, аднак у рассылцы копій ён амаль заўсёды быў. Мяркую, што зь ім, вядома, усё ўзгаднялася. Аднак асноўную працу і перапіску вёў НКІД.
— Ці зьмянілася стаўленьне да ваеннапалонных у канцы вайны?
— Істотна не зьмянілася.
— Колькі былых ваеннапалонных апынуліся ў ГУЛАГу пасьля паразы Нямеччыны?
— Тое, што ўсе, хто вярнуўся з палону пагалоўна траплялі ў ГУЛАГ — гэта міт. Былі ўтвораны спэцыяльныя лягеры НКУС для праверак і фільтрацыі. Па дадзеных гісторыка Зямскова, працэдуру праверкі і фільтраваньне прайшлі каля 1,5 мільёнаў былых ваеннапалонных, зь якіх было рэпрэсавана прыкладна 245 тысяч.
— Знойдзеныя вамі дакумэнты ляглі ў аснову рамана. Як гэта адбылося?
— Так, частка дакумэнтаў паслужыла гістарычнай базай для раману беларускага пісьменьніка, майго таварыша Сашы Філіпенкі. Раман так і называецца «Чырвоны крыж». Неяк я пазнаёміў Сашу зь некаторымі сваімі архіўнымі знаходкамі, і ў яго вельмі хутка нарадзіўся сюжэт. Праца над кнігай працягвалася паўтара года, яна пасьпяхова выйшла ў Расеі, перакладзеная на францускую і нядаўна была прадстаўлена на парыскім кніжным кірмашы. Працуючы над кнігай, мы спрабавалі трапіць у Архіў зьнешняй палітыкі, але там нам ня былі вельмі рады. Я сьпісаўся з архівам МКЧК у Жэнэве і адразу атрымаў адказ «Прыяжджайце, мы пакажам вам усё, што хочаце».
— Якія дакумэнты зрабілі на вас самае вялікае ўражаньне?
— Прапановы, якія рабілі Молатаву румыны. Як ня дзіўна, Румынія аказалася самай упартай у спробах нейкім чынам дапамагчы сваім ваеннапалонным у СССР або даведацца пра іх лёс. У красавіку 1942 года яны даслалі ліст, у якім паведаміў, што адабрала 632 чалавекі зь ліку савецкіх ваеннапалонных, ня здольных да актыўнай ваеннай службе, і прапанаваў іх памяняць на румынскіх ваеннапалонных. На пісьме пазнака Молатава «Не адказваць». Але самы неверагодны ліст прыйшоў пазьней: румыны прапанавалі аддаць 1018 савецкіх ваеннапалонных у абмен на інфармацыю аб румынскіх ваеннапалонных у СССР. Гэта значыць памяняць жывых людзей на папяровыя сьпісы. Савецкае кіраўніцтва гэтую прапанову таксама праігнаравала.
— Гэта беспрэцэдэнтныя паводзіны ці былі краіны, якія гэтак жа бязьлітасна ставіліся да сваіх палонных? І як паводзіла сябе адносінах Нямеччына?
— Савецкі Саюз апынуўся адзінай краінай, якая адмовілася ад супрацоўніцтва з МКЧК і нават не пусьціла дэлегатаў на сваю тэрыторыю. Нямеччына не супрацоўнічала з Чырвоным Крыжам у пляне дапамогі савецкім ваеннапалонным, але супрацоўнічала адносіна да сваіх супернікаў на Захадзе: амэрыканцамі, ангельцамі, французамі. Тыя ў сваю чаргу супрацоўнічалі зь немцамі. І тыя і іншыя ўтрымліваліся ў больш ці менш чалавечых умовах, пісалі лісты і атрымлівалі пасылкі. СССР любыя прапановы аб супрацоўніцтве адхіляў.
