Антысэмітызму на Беларусі няма. А калі недзе і ёсьць — хто ж прызнаецца? Хіба што мова выдасьць — ня вытрымаўшы катаваньняў.
Перада мной цудоўная кніжка, якую варта мець кожнаму, хто мае з мовай прафэсійныя, службовыя, дзелавыя, а таксама сваяцкія і інтымныя дачыненьні. Слоўнік беларускіх народных параўнаньняў. Пра нашых суседзяў ён кажа няшмат — што з хутару пабачыш, тое і адаб’ецца ў памяці народнай. Вось, скажам, расейцы. «Муціць у вадзе, як маскаль у сяле», «Сыдять, як москалі в рад»... «Як маскаль» — «пра здаровую, энэргічную, прадпрымальную жанчыну», любуецца слоўнік. «Як да Масквы ракам» — пра далёкае і доўгае падарожжа цягніком РЖД або пра асоб, якія не раўня адзін аднаму. Пра каго-небудзь вельмі беднага: «як у латыша — хрэн ды душа». Немцы — не суседзі, але ж: «дурны, як сем немцаў», «калупацца, як немец», і партызанскае: «нарвацца, як немцы на засаду». Жылі некалі ў народнай сьвядомасьці і «пранцузы»: «баяцца холаду, як пранцуз».
Добрыя людзі беларусы. І мова нашая на паліткарэктнасьць не зважае, нам з хутару такой вёскі не відаць. І апраўданьне ёсьць: у нас такая заўжды была блытаніна з этнонімамі, што цяжка бывае разабраць: маскаль, ліцьвін, немец, латыш — гэта што: нацыянальнасьць? Ярлык? Стан душы? Прапіска? Дыягназ?
Яўрэі вось таксама: не суседзі. І зь імі таксама ня ўсё ясна. Рэч у тым, што яўрэі беларусу настолькі свае, што ён сам пра гэта часам не здагадваецца. У нейкай ступені кожны беларус — або жыў ці жыве побач зь яўрэямі, або мае сваякоў, сяброў, калегаў, або проста: сам зь яўрэйскімі каранямі. Гэта калі ўключаць сумнеўны «крывавы» крытэр. Як слушна кажа нацыстоўская мудрасьць, яны паўсюль. Безь яўрэяў Беларусь уявіць цяжка — гэта як памяняць усе галосныя ў назьве краіны на «ы». Таму сьмешна чытаць сучасную і ня вельмі антысэміцкую прапаганду, напісаную па-беларуску: можна падумаць, яе пішуць чыстакроўныя жарабцы і кабылы зь бездакорнымі радаслоўнымі. Цяжэла і неказіста жызьнь айчыннага арыйца...
Хаця, на першы погляд, мова яму спачувае.
У слоўніку параўнаньняў выразаў з ключавым словам «жыд» — на дзьве з паловай старонкі. «Адважны, як жыд» — пра палахлівага чалавека. «Ашукаць, як жыд бога», «зарабіў, як жыд на мякіне», «есьці, як жыд, у шапцы», «на грошы ласы, як жыд», «хваліцца, як жыд пархамі», «скупы, як жыд», «трасьціся, як жыд над гаўном», «хітры, як жыд», «сьпяшацца, як жыд на шабас», «сьмелы, як жыд, калі ў школе са страху бзьдзіць», «брахлівыя, як жыды»... І гэтак далей.
Ці антысэмітызм гэта? Яйн, як кажуць тыя «дурныя» беларускія народныя немцы: і так, і не. Напэўна, усё ж так — побытавы антысэмітызм атабарваецца ў мове лёгка, як бактэрыі ў адкрытай ране. Напэўна, усё ж не — да таго моманту не, пакуль прастадушныя словы народнай мовы не пачынаюць успрымацца як нейкае «адкравеніе» такога сабе сьвятога Янкі, які ў суботу ехаў ля ракі і разважаў пра лёсы радзімы.
Здаецца, тут тая самая гісторыя, што з талерантнасьцю: ёй можна ганарыцца, пакуль яна не даходзіць да абсурду. Ня хочацца надта ўжо давяраць суайчыньнікам, ад якіх па цяперашніх часах невядома чаго можна чакаць, але, здаецца, усё ж тут яны на вышыні: на шалёнага антысэміта ў Беларусі большасьць «простых людзей» паглядзіць як на дзівака. Напэўна, з Усходу чалавек прыехаў, са спачуваньнем падумае нармальны беларус, пачуўшы ад кагосьці трызьненьне пра жыдамасонскую змову. Бывае. Але нармальны беларус пры гэтым ня будзе нармальным беларусам, калі не прамаўчыць у анучку, даўшы госьцю выказацца. І ніяк не пракамэнтуе пачутае. Прынцып «ці мала што» важнейшы за талерантнасьць. Беларусы неахвотна называюць фашыстамі нават праўдзівых фашыстаў. Слова нейкае нядобрае, а мы ўсіх любім і ні з кім ня хочам сварыцца.
Беларускі антысэмітызм — падарунак ад такіх вось «дзівакоў» з Усходу, які мы бярэм, каб нікога ня крыўдзіць. Б’юць — бяжы, дораць — бяры.
Можа, менавіта таму мой знаёмы гамбурскі фатограф, беларускі яўрэй-эмігрант, некалі з апаскай паставіўся да майго нацыяналізму. Палічыўшы яго, відаць, небясьпечным канкурэнтам пачварным усходнім «дзівацтвам». Яму не прыйшло ў галаву, што антысэмітызм б’е найперш па нацыі, якая на яго хварэе. Беларускія яўрэі — розум краіны і яе сумленьне, сказаў я яму. У беларускіх яўрэяў столькі заслуг перад Беларусьсю, што да іх хочацца прымазацца. Але куды там. Беларусамі не нараджаюцца, імі робяцца — але зрабіўшыся, ты застаешся ў адзіноце. Табе няма куды зьяжджаць. Ніводная краіна ня прыме цябе да сябе толькі таму, што ты беларус, апрача гэтай. Твая «гістарычная радзіма» тут. Тут твая Палестына, тут і скачы.
Я люблю расказваць, што калі мая барада яшчэ не была такой сівой, у ёй расьлі валасы ажно чатырох колераў. Чорны, сьветлы, руды і каштанавы. Яна была сымбалем вольнай Беларусі, мая барада: мне падабаецца думаць, што сярод маіх продкаў былі беларусы, татары, яўрэі, балты, украінцы, расейцы... Мы цікавыя тым, чым адрозьніваемся ад іншых, і чым больш адрозьненьняў, тым лепш. Хтосьці называе сваім багацьцем нафту, хтосьці — веліч, хтосьці — газ, хтосьці — колькасьць гарматнага мяса. Беларускі цуд — у тым, што тут усім заўжды хапала, хапае і будзе хапаць месца. Бяз нафты, велічы і Крыму.
Перада мной цудоўная кніжка, якую варта мець кожнаму, хто мае з мовай прафэсійныя, службовыя, дзелавыя, а таксама сваяцкія і інтымныя дачыненьні. Слоўнік беларускіх народных параўнаньняў. Пра нашых суседзяў ён кажа няшмат — што з хутару пабачыш, тое і адаб’ецца ў памяці народнай. Вось, скажам, расейцы. «Муціць у вадзе, як маскаль у сяле», «Сыдять, як москалі в рад»... «Як маскаль» — «пра здаровую, энэргічную, прадпрымальную жанчыну», любуецца слоўнік. «Як да Масквы ракам» — пра далёкае і доўгае падарожжа цягніком РЖД або пра асоб, якія не раўня адзін аднаму. Пра каго-небудзь вельмі беднага: «як у латыша — хрэн ды душа». Немцы — не суседзі, але ж: «дурны, як сем немцаў», «калупацца, як немец», і партызанскае: «нарвацца, як немцы на засаду». Жылі некалі ў народнай сьвядомасьці і «пранцузы»: «баяцца холаду, як пранцуз».
Добрыя людзі беларусы. І мова нашая на паліткарэктнасьць не зважае, нам з хутару такой вёскі не відаць. І апраўданьне ёсьць: у нас такая заўжды была блытаніна з этнонімамі, што цяжка бывае разабраць: маскаль, ліцьвін, немец, латыш — гэта што: нацыянальнасьць? Ярлык? Стан душы? Прапіска? Дыягназ?
Яўрэі вось таксама: не суседзі. І зь імі таксама ня ўсё ясна. Рэч у тым, што яўрэі беларусу настолькі свае, што ён сам пра гэта часам не здагадваецца. У нейкай ступені кожны беларус — або жыў ці жыве побач зь яўрэямі, або мае сваякоў, сяброў, калегаў, або проста: сам зь яўрэйскімі каранямі. Гэта калі ўключаць сумнеўны «крывавы» крытэр. Як слушна кажа нацыстоўская мудрасьць, яны паўсюль. Безь яўрэяў Беларусь уявіць цяжка — гэта як памяняць усе галосныя ў назьве краіны на «ы». Таму сьмешна чытаць сучасную і ня вельмі антысэміцкую прапаганду, напісаную па-беларуску: можна падумаць, яе пішуць чыстакроўныя жарабцы і кабылы зь бездакорнымі радаслоўнымі. Цяжэла і неказіста жызьнь айчыннага арыйца...
Хаця, на першы погляд, мова яму спачувае.
У слоўніку параўнаньняў выразаў з ключавым словам «жыд» — на дзьве з паловай старонкі. «Адважны, як жыд» — пра палахлівага чалавека. «Ашукаць, як жыд бога», «зарабіў, як жыд на мякіне», «есьці, як жыд, у шапцы», «на грошы ласы, як жыд», «хваліцца, як жыд пархамі», «скупы, як жыд», «трасьціся, як жыд над гаўном», «хітры, як жыд», «сьпяшацца, як жыд на шабас», «сьмелы, як жыд, калі ў школе са страху бзьдзіць», «брахлівыя, як жыды»... І гэтак далей.
Ці антысэмітызм гэта? Яйн, як кажуць тыя «дурныя» беларускія народныя немцы: і так, і не. Напэўна, усё ж так — побытавы антысэмітызм атабарваецца ў мове лёгка, як бактэрыі ў адкрытай ране. Напэўна, усё ж не — да таго моманту не, пакуль прастадушныя словы народнай мовы не пачынаюць успрымацца як нейкае «адкравеніе» такога сабе сьвятога Янкі, які ў суботу ехаў ля ракі і разважаў пра лёсы радзімы.
Здаецца, тут тая самая гісторыя, што з талерантнасьцю: ёй можна ганарыцца, пакуль яна не даходзіць да абсурду. Ня хочацца надта ўжо давяраць суайчыньнікам, ад якіх па цяперашніх часах невядома чаго можна чакаць, але, здаецца, усё ж тут яны на вышыні: на шалёнага антысэміта ў Беларусі большасьць «простых людзей» паглядзіць як на дзівака. Напэўна, з Усходу чалавек прыехаў, са спачуваньнем падумае нармальны беларус, пачуўшы ад кагосьці трызьненьне пра жыдамасонскую змову. Бывае. Але нармальны беларус пры гэтым ня будзе нармальным беларусам, калі не прамаўчыць у анучку, даўшы госьцю выказацца. І ніяк не пракамэнтуе пачутае. Прынцып «ці мала што» важнейшы за талерантнасьць. Беларусы неахвотна называюць фашыстамі нават праўдзівых фашыстаў. Слова нейкае нядобрае, а мы ўсіх любім і ні з кім ня хочам сварыцца.
Беларускі антысэмітызм — падарунак ад такіх вось «дзівакоў» з Усходу, які мы бярэм, каб нікога ня крыўдзіць. Б’юць — бяжы, дораць — бяры.
Можа, менавіта таму мой знаёмы гамбурскі фатограф, беларускі яўрэй-эмігрант, некалі з апаскай паставіўся да майго нацыяналізму. Палічыўшы яго, відаць, небясьпечным канкурэнтам пачварным усходнім «дзівацтвам». Яму не прыйшло ў галаву, што антысэмітызм б’е найперш па нацыі, якая на яго хварэе. Беларускія яўрэі — розум краіны і яе сумленьне, сказаў я яму. У беларускіх яўрэяў столькі заслуг перад Беларусьсю, што да іх хочацца прымазацца. Але куды там. Беларусамі не нараджаюцца, імі робяцца — але зрабіўшыся, ты застаешся ў адзіноце. Табе няма куды зьяжджаць. Ніводная краіна ня прыме цябе да сябе толькі таму, што ты беларус, апрача гэтай. Твая «гістарычная радзіма» тут. Тут твая Палестына, тут і скачы.
Я люблю расказваць, што калі мая барада яшчэ не была такой сівой, у ёй расьлі валасы ажно чатырох колераў. Чорны, сьветлы, руды і каштанавы. Яна была сымбалем вольнай Беларусі, мая барада: мне падабаецца думаць, што сярод маіх продкаў былі беларусы, татары, яўрэі, балты, украінцы, расейцы... Мы цікавыя тым, чым адрозьніваемся ад іншых, і чым больш адрозьненьняў, тым лепш. Хтосьці называе сваім багацьцем нафту, хтосьці — веліч, хтосьці — газ, хтосьці — колькасьць гарматнага мяса. Беларускі цуд — у тым, што тут усім заўжды хапала, хапае і будзе хапаць месца. Бяз нафты, велічы і Крыму.