Пасьля Лукашэнкі. Ці здадуць незалежнасьць Беларусі магчымыя пераемнікі дыктатара

Аляксандар Лукашэнка

Палітыку, які прыйдзе да ўлады пасьля Лукашэнкі, атрымаць унутраную легітымнасьць магчыма толькі шляхам дэлукашэнізацыі. Бо краіна атручаная лукашэнкаўскім аўтарытарызмам, адбылося перанасычэньне ім, у грамадзтве існуе вялікая патрэба ў пераменах.

Сьцісла:

  • Адразу пасьля сыходу Лукашэнкі можа ўзьнікнуць сытуацыя, пры якой грамадзтва атрымае магчымасьць уплываць на палітычныя працэсы.
  • Ніхто ня ведае сапраўднай пазыцыі людзей, якія атачаюць Лукашэнку і могуць пасьля яго прыйсьці да ўлады.
  • Сцэнар вайсковага захопу Беларусі Расеяй, поўнай анэксіі з прызначэньнем свайго генэрал-губэрнатара выглядае як ня самы верагодны.
  • Любы кіраўнік пасьля Лукашэнкі, акрамя падтрымкі Масквы, будзе імкнуцца атрымаць і ўнутраную легітымнасьць.

Заява Зянона Пазьняка ў эфіры ўкраінскага 5-га канала пра тое, што любы пераемнік Аляксандра Лукашэнкі здасьць Расеі незалежнасьць Беларусі, выклікала ў асяродзьдзі незалежнай грамадзкасьці бурную дыскусію. Паколькі будучыня нікому не вядомая, абмяркаваньне ў пэўным сэнсе мае схалястычны характар. Тым ня менш развагі пра тое, як могуць разьвівацца падзеі ў сытуацыі, калі, паводле вобразнага выразу Пазьняка, Лукашэнка раптам «паляціць у космас», усё ж маюць сэнс.

У асноўным дыскусія тычыцца абмеркаваньня паводзінаў атачэньня Лукашэнкі. Народ апрыёры выносіцца за дужкі. Бо, маўляў, у цяперашнім стане, калі адбываюцца татальныя рэпрэсіі, грамадзва ня ў стане быць палітычным суб’ектам. Можа, і так. Але ж мы зыходзім зь цяперашняй сытуацыі. І ня ўлічваем, што сыход Лукашэнкі гэтую сытуацыю моцна памяняе.

Праблема пэрсаналісцкага рэжыму палягае ў тым, што ў ім усё завязана на адну асобу. У гэтым яго сіла, але ў гэтым і слабасьць у момант, калі ўладар раптам зьнікае. На працягу апошніх гадоў было некалькі выпадкаў, калі сыстэма ўпадала ў ступар, калі здаралася нейкая нечаканая падзея, а Лукашэнка чамусьці пэўны час на яе не рэагаваў (сьмерць Уладзімера Макея, атака на расейскі самалёт у Мачулішчах, праблемы са здароўем дыктатара 9 траўня 2023 году і інш.). Высокія чыноўнікі, дзяржаўныя мэдыя некалькі дзён маўчалі, ня ведаючы, як рэагаваць.

Можна ўявіць, у якім ступары апынецца ўлада, калі зьнікне Лукашэнка. Уявім: у момант, калі будзе афіцыйна абвешчана, што ён больш не займае сваёй пасады, нейкая ўмоўная Ніна Багінская выходзіць на плошчу ў Менску зь бел-чырвона-белым сьцягам. І можа так здарыцца, што яе ніхто чапаць ня будзе. Бо ўсе, у тым ліку сілавікі, апынуцца ў разгубленасьці: усё няпэўна, ніхто ня ведае, як рэагаваць, ніхто ня хоча рызыкаваць, браць на сябе адказнасьць. На наступны дзень на плошчу выходзяць ужо 10 сьмельчакоў з нацыянальнымі сьцягамі, і ўсё паўтараецца. Што можа адбыцца далей, не бяруся прагназаваць. Але тут магчымыя самыя розныя сцэнары.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Ляндскнэхты пуцінскай вайны. Пра тое, як грошы і страх здольныя зьмяніць непрывабнае аблічча агрэсіўнай палітыкі

Цяпер што тычыцца атачэньня Лукашэнкі. Пазьняк кажа: «Калі ён раптам, скажам, паляціць у космас, то замена будзе яшчэ горшай. Таму што ўся тая публіка, якая ёсьць, яна ня здольная захоўваць незалежнасьць Беларусі. І не разумее, навошта [захоўваць]. Яны здадуць краіну ў вельмі кароткі тэрмін».

Справа ў тым, што ніхто ня ведае сапраўднай пазыцыі тых людзей, якія атачаюць Лукашэнку і могуць пасьля яго прыйсьці да ўлады. Публічна яны не выказваюць ніякіх самастойных поглядаў, ідэй, якія б не супадалі з тымі, якія абвяшчае іх правадыр.

Да таго ж варта зазначыць, што цяпер на высокія пасады прыходзяць больш маладыя кадры, у якіх няма настальгіі па СССР, іх сацыялізацыя адбывалася ў незалежнай Беларусі (напрыклад, кіраўніку Адміністрацыі Лукашэнкі Дзьмітрыю Крутому 43 гады).

Але тут найважнейшым чыньнікам выступае Расея. Пазьняк кажа: «Калі зьявіцца нейкі тыпаж, які, дапусцім, неяк будзе старацца яшчэ захаваць незалежнасць, то яго хуценька скруціць Расея, зойдзе сюды сваімі войскамі, прызначыць свайго генэрал-губэрнатара, і ўсё».

Сяргей Навумчык, які падтрымлівае пазыцыю Пазьняка, піша ў фэйсбуку: «Драматызм цяперашняй сытуацыі ў тым, што сёньня ў Беларусі немагчымыя ніякія дэмакратычныя перамены, пакуль у Расеі існуе рэжым Пуціна».

Наўрад ці можна сумнявацца, што Масква будзе імкнуцца кантраляваць тразыт улады ў Беларусі. І тут нічога выключаць нельга. Аднак, калі зыходзіць з фатальнай залежнасьці лёсу беларускага грамадзтва ад волі Расеі, то гэта паралізуе дзейнасьць дэмакратычнай супольнасьці.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Новыя пагрозы Пуціна. Вайсковыя экспэрты пра зьмены ў ядзернай дактрыне Расеі

Увогуле, у гісторыі, у палітычным жыцьці не бывае фатальнай наканаванасьці, заўсёды ёсьць варыянты, і яны залежаць ад волі людзей.

Усё ж самы брутальны варыянт — вайсковага захопу Беларусі Расеяй, поўнай анэксіі з прызначэньнем свайго генэрал-губэрнатара — выглядае як ня самы верагодны. Беларусь — незалежная краіна, у гэтым статусе яна прызнаная міжнароднай супольнасьцю. Яе сілавы захоп і далучэньне да РФ выкліча міжнародны крызыс. Няхай і не такі, як у сытуацыі з Украінай, але тым ня менш. Напрыклад, гэта моцна не спадабаецца Кітаю. Масква ня можа ўсяго гэтага ня ўлічваць.

На сёньняшні дзень Расея згодная з існаваньнем незалежнай Беларусі. На тое ёсьць цэлы шэраг прычын. Вось жа чамусьці РФ не далучае Абхазію, Паўднёвую Асэтыю. Дарэчы, якраз цяпер здарыўся канфлікт паміж Расеяй і Абхазіяй. Апошняя значна больш залежная ад РФ, чым Беларусь, яна жыве амаль цалкам за кошт расейскага бюджэту. Тым ня менш, праявіла самастойнасьць, адважылася пярэчыць Маскве.

Наступны момант. У залежных ад вялікай дзяржавы невялікіх краінах фармаваньне ўлады адбываецца паводле сваіх правілаў і заканамернасьцяў. У іх дзеля захаваньня палітычнай стабільнасьці кіраўніцтва мае патрэбу ў падвойнай легітымнасьці. Адна зь іх забясьпечваецца падтрымкай імпэрыі (у нашым выпадку Расеі); другая легітымнасьць павінна забясьпечвацца ў той ці іншай ступені падтрымкай народу і эліты гэтай залежнай краіны. У часы СССР любы кіраўнік сацыялістычнай дзяржавы, акрамя «ярлыка» ад Масквы, імкнуўся заваяваць папулярнасьць у свайго народу і кіроўнай намэнклятуры. Эдвард Герэк у сацыялістычнай Польшчы набраў крэдытаў на Захадзе, каб падвысіць узровень жыцьця палякаў. Янаш Кадар у Вугоршчыне правёў эканамічныя рэформы, што зьліквідавала дыфіцыт харчаваньня («гуляшны сацыялізм»), меў рэальную папулярнасьць сярод насельніцтва. Нават у Румыніі Нікалае Чаўшэску быў спачатку папулярны, бо распальваў румынскі нацыяналізм.

Калі вяртацца да Беларусі, то любы кіраўнік пасьля Лукашэнкі, акрамя падтрымкі Масквы, будзе імкнуцца атрымаць і ўнутраную легітымнасьць.

Вось Сяргей Навумчык піша: «Для цалкам прызначанага Масквой новага кіраўніка настроі народу ня будуць мець значэньня, для яго самым важным будзе жаданьне таго, хто яго прызначыў. Ва ўсякім разе, у першы час».

Насамрэч, зусім наадварот. Гэта Лукашэнка ў 2020 годзе мог дазволіць сабе ігнараваць волю большасьці народу. Бо за чвэрць стагодзьдзя збудаваў сыстэму ўлады пад сябе, стварыў паслухмяны дзяржаўны апарат, сфармаваў ляяльную эліту, на якую змог абаперціся ў крытычны момант.

Усё гэта пераемніку давядзецца ствараць з нуля. Нават Лукашэнку на пачатку прэзыдэнцтва спатрэбілася два гады (1994–1996) упартага змаганьня зь Вярхоўным Саветам і Канстытуцыйным судом, каб атрымаць поўную ўладу. Пераемніку таксама патрэбен будзе час для ўмацаваньня на сваёй пасадзе. І без падтрымкі намэнклятуры і народу гэта наўрад ці ўдасца зрабіць. Абапірацца толькі на Маскву — хісткая пазыцыя.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Расея разглядае траты на Беларусь як выдаткі на вайну, — расейскі эканаміст Іназемцаў

А атрымаць унутраную легітымнасьць будзе магчыма толькі шляхам дэлукашызацыі. Бо краіна атручаная лукашэнкаўскім аўтарытарызмам, адбылося перанасычэньне ім, ківач грамадзкіх настрояў моцна нахілены ў гэты бок. І, паводле законаў фізыкі, павінен адбыцца ягоны рух у процілеглым кірунку. Беларусь сасьпела для пераменаў, якім перашкаджае адзін чалавек.

Тут можна правесьці паралелі з падзеямі ў СССР пасьля сьмерці Сталіна. Усё сталінскае атачэньне інстынктыўна адчувала, што атрымаць легітымнасьць, падтрымку грамадзтва, партыйнага і дзяржаўнага апарату магчыма толькі на шляху дэсталінізацыі. Таму тагачасныя кіраўнікі (Лаўрэнцій Бэрыя, Георгій Малянкоў, Мікіта Хрушчоў) і рабілі ўсё больш рашучыя крокі ў гэтым кірунку.

Такім чынам, як ні глядзі, сыход Лукашэнкі будзе толькі на карысьць Беларусі.

ГЛЯДЗІЦЕ ТАКСАМА: Будучыня Беларусі і будучыня Расеі — параўнаньне апытаньняў экспэртаў