А таксама ТБ ці ТВ? Тэлевізія — міжнародны тэрмін, дый у нашай мове слова візія ёсьць здаўна. А „тэлебачаньне“ — паўкалька з расейскага „телевидения“.
Сьцісла:
- Францускае слова télévision з грэцкага і лацінскага каранёў стварыў фізык Канстанцін Перскі ў 1900 годзе, яно адразу стала міжнародным.
- Расейская мова чамусьці не пераняла, а часткова скалькавала гэтае слова, і так атрымалася „телевидение“.
- Але ў беларускай мове здаўна шмат лацінізмаў — актор, акуляры, вэлюм... І візія таксама. Таму для нас натуральнае слова тэлевізія. Яно ў шэрагу аднакаранёвых — тэлевізар, тэлевізійны.
- Тое самае правільна для слова Eurovision, прыдуманага ў 1951 годзе. Да таго ж гэта назва, а назвы не перакладаюцца, а толькі адаптуюцца. Таму — Эўравізія.
Конкурсы Эўравізіі мяне цікавяць мала. Хіба каб пасьля ўведаць, гледачы зь якіх краін (дзе сумленна лічаць галасы) за каго галасавалі: за сваіх жа няможна, таму часам выяўляюцца цывілізацыйныя ды суседзкія сымпатыі-антыпатыі.
Аўдыё 2017 году
А як усё ж — Эўравізія ці Эўрабачаньне? Відавочна, выбар зьвязаны са словамі
Тэлебачаньне ці тэлевізія
Юрась Бушлякоў у 2004 годзе разважаў на хвалях Радыё Свабода:
У расійскай мове на месцы інтэрнацыянальнай тэлевізіі замацавалася ў ХХ стагодзьдзі паўкалька телевидение. У 1950-я гады ў БССР якраз-такі на ўзор гэтай расійскай паўкалькі аформілася слова тэлебачаньне. Але калі ад назоўніка тэлевізія ў мове ёсьць вытворныя словы, то ад тэлебачаньня нарматыўных вытворных няма: з аднаго боку, тэлевізія, тэлевізійны, тэлевізійнік, тэлевізар, з другога, адно тэлебачаньне.
Юрась заклікаў паглядзець, як пойдзе надалей суіснаваньне тэлебачаньня й тэлевізіі. Прайшло 15 гадоў. Слова тэлевізія ані не здае пазыцыяў у беларускай мове, найперш у сэгмэнце незалежных мэдыяў і тэкставых пляцовак. Відаць, адна з істотных прычынаў — уплыў нерасейскае моўнае прасторы.
Télévision прыдумаў Кастусь?
А слова télévision, упершыню прамоўленае па-француску, мае свайго аўтара. Фізык Канстанцін Перскі ўжыў гэтае слова на 1-м Міжнародным кангрэсе электрычнасьці ў жніўні 1900 году ў Парыжы падчас Усясьветнай выставы для апісаньня пэрспэктывы разьвіцьця электрасувязі. Да яго ў тым жа значэньні спрабавалі ўкараніць слова тэлефот.
Адна зь першых прыладаў перадаваць рухомую выяву
Расейскія крыніцы выводзяць дваранскі радавод Перскага зь Цьверскай губэрні. Прозьвішча, аднак, дужа падобнае да беларускіх. У Рэчы Паспалітай Пэрскія былі, сярод іх — паўстанцы 1863 году. (Дарэчы, вішнеўская сям’я, зь якой ізраільскі прэзыдэнт Шыман Пэрэс, у Беларусі насіла афіцыйнае прозьвішча Пэрскія.) Ну і палова гістарычнай Цьвершчыны, праўда, ня тая, адкуль Канстанцін Перскі, ведае рысы беларускае мовы. Варта з каранямі таго Перскага разабрацца, але галоўнае для нас тое, што ён стварыў агульнаэўрапейскае слова з лацінскім фармантам.
Першая частка τῆλε (tēle) старажытнагрэцкая і азначае, як усе ведаюць, ‘далёка’. Другі корань visio лацінскі, азначае ‘погляд, здольнасьць бачыць, бачаньне’. Абедзьве мовы — старажытнагрэцкая і лацінская — традыцыйна даюць фарманты для ўтварэньня тэрмінаў ува ўсіх эўрапейскіх мовах, і няма бяды, што ў адным слове могуць суседзіць грэцкі і лацінскі карані.
У бальшыню эўрапейскіх і далёкіх ад нашага кантынэнту моваў новае слова ўвайшло ў арыгінальным выглядзе, толькі з рознымі фіналямі. Television, televisione, у бальшыні нашых бліжэйшых і далейшых славянскіх, а таксама ў балцкіх суседзяў televizija/telewizja.
Нават у мовах зь непрыхільным стаўленьнем да запазычаньняў, у тым ліку інтэрнацыяналізмаў, прыжылося грэцка-лацінскае слова ад Перскага: teilifís па-ірляндзку, telebista па-басконску, televisioon па-эстонску.
Некаторыя мовы з пурыстычнай традыцыяй перакладаюць абодва карані складанага слова, як нямецкая — Fernsehen. Таксама дáнская і нарвэскія (fjernsyn), ісьляндзкая, армянская. Грэкі як суаўтары слова пераклалі для сябе яго другую частку — τηλεόραση, другая частка ад ‘зрок’.
А вось паўкалькаю — захаваньнем грэцкага tele і перакладам візіі — зазначыліся з эўрапейскіх моваў толькі валійская, крымскататарская, чуваская і калмыцкая.
І расейская. У ёй слова телевидение пашырылася толькі ў 1930-я гады, а спачатку перадачу выяваў на адлегласьць называлі поўнай калькай з television — дальновидение ці іншымі варыянтамі (электровидение, электрическая телескопия).
Візія экстракта як беларускі продак Эўравізіі
Візія — слова, добра вядомае старабеларускай мове. Таямнічы сказ з судовых дакумэнтаў 1638 году:
Акторка, узяўшы на візію экстракта, задавала оным, жа карты, а не аўтэнтычныя!
Гэта ўсяго толькі значыць, што пазоўніца, скаржніца ў судзе ўзяла на прагляд выпісы з дакумэнтаў — і заявіла, што гэта ўсяго толькі копіі, а не аўтэнтычныя паперы!
Візія тут азначае экспэртызу ці прагляд.
Акторка, экстракта, аўтэнтык — усё старыя беларускія лацінізмы, як і вэлюм ці акуляры. Візія добра пачуваецца сярод іх. Да таго ж маем аднакаранёвыя рэвізію, правізію ды, ведама ж, дывізію.
Эўравізія — не тэлеверашчаньне
Слова Эўравізія, хоць зьвязанае з тэлевізіяй, але мае сваё паходжаньне і статус. Таксама вядомы аўтар слова. Знакаміты журналіст і мэнэджэр Бі-Бі-Сі Джордж Кэмпі стварыў слова Eurovision у 1951 годзе для закладанай тады сеткі абмену матэрыяламі паміж тэлевізійнымі трансьлятарамі.
Эўравізія — гэта сетка, сёньня яна абыймае 75 тэлевізійных арганізацыяў Эўропы і ня толькі.
Разам з Эўрарадыё (ня блытаць зь цяперашняй беларускай станцыяй) Эўравізія ёсьць часткаю Эўрапейскага зьвязу трансьлятараў (European Broadcasting Union, Union Européenne de Radio-Télévision) — во яшчэ праблема перадачы на беларускую важнага мэдыйнага тэрміну. Па-расейску „Европейский вещательный союз”. І ў нашу мову пасьля вайны спрабавалі ўкараніць слова вяшчаньне ў значэньні ‘перадаваньне радыёсыгналу’.
Але па-беларуску вяшчун весьціць будучыню, слова таго ж кораню, што ведаць. Вещать у значэньні ўрачыста гаварыць — іншы корань, у такім значэньні ён у расейскай, а там гэта царкоўнаславянізм. Фанэтычны адпаведнік у беларускіх дыялектах — вячаць, азначае ‘верашчаць, крычаць’, блізкае да вякаць. Так што ня варта рабіць з радыётрансьляцыі „радыёверашчаньне”.
Эўрабачаньне, да пабачаньня
Вернемся да Эўравізіі ды яе песеннага конкурсу. У эўрапейскія мовы слова ўвайшло нязьменна, толькі ў традыцыйным для іх афармленьні лацінізмаў: Eurovision, Eurovizija.
Толькі ў расейскай яго пераклалі — Евровидение. Што вельмі сумнеўна, бо ўласныя назвы, як правіла, не перакладаюцца. А на беларускую і ўкраінскую слова афіцыйна перакладзена не з арыгіналу, а з расейскай — Еўрабачанне, Євробачення (але ў заходнеўкраінскай традыцыі Євровізія.)
Вядома, у слове Эўрабачаньне — Євробачення ёсьць свой другі пласт, можна падкрэсьліць яго сугучнасьць са словам пабачаньне, што і зрабілі ўкраінскія аўтары гімну дзіцячай Эўравізіі колькі гадоў таму.
Але нам усё ж, на маю думку, ня варта адрывацца ад астатняга эўрапейскага сьвету. Грэка-лацінізмы нам не чужыя. Вось і Лявон Вольскі ўклаў у вусны цынічнаму герою жартоўнай песьні слова „Эўравізія“, хаця рыфма хутчэй пра „еўравідзеньне“:
А я сьпяваю так афігіцельна,
Што я паеду на Эўравізію!
Перамагу я ўсіх, перамагу я іх, перамагу!
А я сьпяваю так афігенна,
Што яны ўсе афігеюць, напэўна,
Бо я бяз гэтай фігні не магу, не магу, не магу!
Непераканаўча выглядаюць нашыя моўныя калькі зь непасьлядоўных расейскіх перакладаў эўрапейскіх тэрмінаў і назваў. Юрась Бушлякоў казаў пра тэлевізію, а я ўсьлед за ім скажу пра Эўравізію: ня боймася гэтага слова, арганічнага для лексыкі нашае літаратурнае мовы.
Першая вэрсія публікацыі 7 траўня 2017 г.