Слухаў нейчае інтэрвію, і вуха разануў выраз „з гэтай кропкі гледжаньня“. Памылка, на жаль, нярэдкая. Зь ёю змагаўся яшчэ Юрась Бушлякоў у сваім цыклі моўных гутарак на хвалях Радыё Свабода.
Слоўны запас беларускай мовы дазваляе разьмяжоўваць матэматычныя (ці наагул навуковыя) тэрміны і словы больш агульнага ўжытку. Тыповы прыклад — пáра кропка — пункт.
Кропка — спрадвечнае беларускае слова, абазначае плямку, сьлед ад нечага афарбаванага ці вострага. Таго ж кораню, што ў словах крапіць, кроп у сэнсе 'вар', у гэтым шэрагу і слова кропля. Таму зьбіральнік народных словаў Іван Насовіч у ХІХ ст. запісаў і такое (мо першаснае) значэньне слова кропка:
Можа з кропку гарэлкі ёсьць.
Так, слова кропка яшчэ азначае ‘маленькая кропелька’. Якая можа быць ня толькі гарэлкі, але і фарбы, і чарніла. Лягічна, што і знак прыпынку ў канцы сказа мы называем кропкаю. Хаця ў 1920-я гады, калі наша мовазнаўчая тэрміналёгія толькі фармавалася, была такая варыянтная пара:
Калі-ж сказ … толькі апавядае, … у канцы яго ставіцца кропка, або пункт.
(Язэп Лёсік, Беларускі правапіс, 1925)
Урэшце ў сучаснай тэрміналёгіі пісьменства замацавалася кропка і вытворныя ад яе — двукроп’е, шматкроп’е.
Пункт. Пунктуацыя. Пунктуальнасьць. А для тых, хто не зразумеў, — пункцыя
А слова лацінскага паходжаньня пункт у тэрміналягічным значэньні ведала ўжо старабеларуская мова. Гэта быў і ‘пункт парадку дня’, і ‘разьдзел у дакумэнце’:
Той ліст князя Яраслававіча сім лістом прывілеем нашым памянёным Карповічам ва ўсіх яго пунктах, параграфах і кандыцыях сьцьвярджаем
(1633);
і пэўнае месца ў прасторы або на паверхні чаго-небудзь, і той жа моўны знак:
Двострочіе: дзьве точцэ, два пункта
(слоўнік Памвы Бярынды, Куцейна ля Воршы, 1653).
Слова ад лац. pūnctus, што значыць ‘укол’. Таго ж кораню слова пункцыя (калі бяруць пробу крыві ці сьпіннога мозгу), пункцір як чарада пунктаў.
І ў беларускай матэматычнай тэрміналёгіі менавіта словам пункт завуць абстрактнае невымернае месца ў прасторы ці на роўніцы — пачынаючы зь легендарнага „Слоўніка геамэтрычных і трыганамэтрычных тэрмінаў і сказаў“, што ў 1923 годзе ў літоўскім Коўне выдалі Вацлаў Ластоўскі і горны інжынэр з адукацыі Кляўдуш Дуж-Душэўскі, і „Слоўніка элемэнтарнай матэматыкі“, што выпусьціў Інстытут беларускае культуры ў Менску ў сьнежні 1922 году.
Са збору аўтара
У расейскай мове абодва беларускія словы перадаюцца адным — точка.
Таму нават дзіва, што ў школьных курсах матэматыкі ды фізыкі тэрмін пункт ня быў заменены ў 1930-я гады на „кропку“. Пункты пазначаюць на лініі вучні беларускамоўных школаў і сёньня.
Пайдзём на точку?
Ёсьць шмат выразаў, дзе ў расейскай мове слова точка акурат у значэньні ня плямы ці сьледу, а месца — абстрактнага ці зусім канкрэтнага.
„И точка!“ — прастамоўны расейскі выраз, які абазначае і канец, і ўсё. Саўка з славутага цыклю Лявона Вольскага быў тлумачыў, як няшчаснае менскае чынавенства пакутавала ад заходніх так званых „санкцыяў“ (0:59-1:11):
Угаманісь, маўчы, Рыгор, і точка!
Да, у мяне ў Штатах сын і дочка.
А ўдруг іх арастуюць (во дзе сьвінства!),
Як собсьцьвеннасьць чыноўніка ізь Мінска?
Расейскую мову апанавалі ўсемагчымыя „торговые точки“ (адкуль жаргоннае „точка“ ў сэнсе крамы), „точки невозврата“. Па-беларуску гэта ўсё пункты. Пункт невяртаньня ў авіяцыі (калі бракуе паліва назад). У фізыцы пункт кіпеньня вадкасьці, мёртвы пункт (ужываецца і пераносна). Гандлёвы пункт (хаця гэты канцылярыт заўжды можна памяняць на краму або ятку— то бок ‘кіёск’).
Так, нярэдка слова пункт у такіх спалучэньнях, калі яны не з дакладных навук, лішняе. Населены пункт — таксама савецкі канцылярыт, я б сказаў паселішча. Пункт апоры, той, якога прасіў Архімэд, каб падважнікам перавярнуць зямлю, у пераносным нефізычным сэнсе лепш назваць апірышчам.
І пункт гледжаньня можна карацей назваць гледзішчам. З гледзішча мэханікі Архімэд меў рацыю, толькі хто ж яму, экстрэмісту, дасьць той падважнік.
Не „ачко“, а пункт
І яшчэ. „Ачко“ — слова, немагчымае ў беларускай мове. Калі б яно ўзьнікла на нашай глебе, то мела б прыстаўны гук в- (мы ж кажам вачамі, вачэй). Вось слова вочка — нашае, заканамерна ўтворанае ад вока, яно ў народнай мове мае некалькі значэньняў: вочка ў дзьвярах, вочкі на бульбе. Таксама значэньні, зьвязаныя з падлікам: знакі на гулецкіх картах, вочкі ў сетках, пяцелькі, як вяжуць на прутках:
[Андрэй] глядзеў, як спрытна варушацца.. пальцы [нянькі], накідваючы адно вочка за другім на пруток, і як лоўка мяняюцца адзін за другім пруткі.
(Алена Васілевіч)
У беларускай мове слова вока жыве ў спрадвечным значэньні — орган зроку. Як і ва ўсіх іншых славянскіх. Толькі ў расейскай старое слова око заменена мэтафарычным глаз, якое раней абазначала камень ці нешта круглае, пукатае. Маўляў, „глазы вылупил“. Слова ж око там стала рэдкім, а вытворнае ад яго очко абрасло жаргоннымі значэньнямі, і дазвольце мне іх усе тут не падаваць. У нашай багатай мове яны маюць перадавацца інакшымі словамі.
Карты для гульні. Горадня, пачатак ХХ ст.
У беларускай мове слова вочка відавочна блізкае да вока і ня можа бясконца пашыраць абсяг пераносных значэньняў. Набытыя ў спартовым спаборніцтве ўмоўныя індэксы — тое, што па-расейску „очки“ — найлепш перадаваць тым самым словам пункты: За перамогу налічваюць тры пункты.