Выбары: першыя высновы

Дракахруст: Чаму ў прагнозах беларускіх выбараў памылілася так шмат людзей, у тым ліку і Аляксандар Лукашэнка? Ну а калі бяз жартаў, то сапраўды і ягонае інтэрвію “Reuters” да пачатку выбараў, дзе ён намякаў на тое, што некалькі апазыцыянэраў у парлямэнт трапяць, і ўся канва перамоваў афіцыйнага Менску з Захадам, якія адбываліся ў апошнія месяцы, схіляла да таго, што такая невысокая цана за нармалізацыю адносінаў з Захадам усё ж будзе заплачаная. І вось вынік – апазыцыі ў новым парлямэнце круглы нуль. Чаму?

Калінкіна: Тут шмат прычынаў. Першая, магчыма, суб'ектыўная. Аляксандар Лукашэнка ня ўмее прайграваць нават у такіх бясьпечных для яго сытуацыях. Яму трэба выйграваць нават у чэмпіёнаў сьвету па лыжах ці біятлёне. І яму было вельмі праблематычна з пункту гледжаньня псыхалёгіі дапусьціць, каб апазыцыя апынулася ў парлямэнце…

Дракахруст: Сьвятлана, але было ж тое інтэрвію “Reuters”. Так бы мовіць, пацан сказаў – пацан зрабіў. А атрымалася, што не зрабіў. Чаму?

Калінкіна: Я мяркую, што беларускія ўлады хацелі зрабіць дэкарацыю і 2-5 чалавек ад апазыцыі прапусьціць у парлямэнт, але каб гэта былі апазыцыянэры, у выпадку якіх незразумела, ці апазыцыянэры яны. Але калі зьявілася інфармацыя, што Эўропа гэты манэўр разгадала, што ёсьць нейкія прозьвішчы, на гэтым гульня і скончылася.

Дракахруст: Пасьля таго, як сталі вядомыя вынікі выбараў, выказвалася некалькі вэрсіяў таго, што адбылося. Многія вэрсіі палягаюць на тым, што першапачатковы плян быў сапраўды прапусьціць некалькі апазыцыянэраў у парлямэнт. Але потым здарылася нешта.

Скажам, Анатоль Лябедзька выказаў меркаваньне, што з Масквы Лукашэнку паабяцалі нешта такое, пасьля чаго адносіны Менску з Захадам сталі менш актуальнымі.

Іншае тлумачэньне палягае ў публікацыі, якая дзесьці тыдзень таму зьявілася на інтэрнэт-рэсурсе imperia.by, аўтар якой Юры Баранчык перасьцерагаў Лукашэнку, што можа скласьціся варыянт – легітымны, прызнаны парлямэнт і нелегітымны прэзыдэнт. Нелегітымны і да выбараў 2011 году, і пасьля. Спадар Баранчык папярэджваў, што такая сытуацыя можа быць вельмі небясьпечная для кіраўніка дзяржавы.

Нарэшце, трэцяе тлумачэньне – больш эмацыйнае. Лукашэнка “па шчырасьці душы” вызваліў Казуліна. І тут жа Казуліна запрашаюць на нараду міністраў замежных справаў Эўразьвязу. Казуліна там міністры слухаюць, а беларускага міністра туды нават не запрашаюць. Адтуль былы палітвязень ляціць у ЗША, дзе сустракаецца з прэзыдэнтам Бушам. І рэакцыя такая: “Ну, хлопцы, я з ж вамі хацеў па-добраму. Але калі вы так, то і я – так”. Вадзім Дубноў, якая вэрсія вам бліжэйшая, чым бы вы патлумачылі такі ўсё ж нечаканы вынік выбараў?

Дубноў: Мне здаецца, што суб’ектыўны падыход у стылі “Ах так, я ж хацеў з вамі па-добраму” тут дастаткова дарэчны. Гэта было пэўным чыньнікам. Але ўвесь фокус Аляксандра Рыгоравіча ў тым, што ён спалучае свае суб’ектыўныя імпульсы з пэўнай аб’ектыўнасьцю, і ён неяк не прайграе.

Я мяркую, што ў пэўны момант Лукашэнка быў гатовы прапусьціць некалькі чалавек у парлямэнт. Але чым бліжэй рабіліся выбары, яго здолелі пераканаць, і сам ён пачаў задумвацца, што, па-першае, ня хочацца: парлямэнт, у якім будуць “крыкуны” – гэта ў пэўным сэнсе рэвалюцыя. Па-другое, ён сапраўды пакрыўдаваў.

Што да Масквы, то я ня думаю, што яна прыкладала нейкія супэрвысілкі, каб пераканаць Лукашэнку зрабіць парлямэнт “вольным ад апазыцыі”. Для Масквы гэта ня так важна.

Мне здаецца, што тут у Лукашэнкі спрацаваў той сындром, які мы назіралі ў паводзінах расейскага кіраўніцтва ў Грузіі – а куды Захад падзенецца? Захад ня зробіць цяпер ніякіх дэмаршаў, якія б спалілі масты з Лукашэнкам канчаткова, – і Лукашэнка гэта ведае.

Ён цяпер можа зрабіць рэвэранс у бок Масквы, але каб далей на яго ніхто ня ціснуў і не прымушаў ісьці ў тым кірунку далей, каб не прымушалі, у прыватнасьці, прызнаваць Асэтыю і Абхазію.

Дракахруст: Кірыл Пазьняк, а якое вашае тлумачэньне: чаму прагнозы шмат каго, у тым ліку і мае, ня спраўдзіліся?

Пазьняк: Мне здаецца, што Лукашэнка для сябе адразу вызначыў, што цана за пацяпленьне адносінаў з Захадам павінна быць мінімальная. Ён вырашыў прадаць Захаду нават не тэндэнцыю да лібэралізацыі, а дэманстрацыю магчымасьці таго, як можа дзейнічаць улада. На гэтых выбарах атрымалася толькі тая саступка, што апазыцыянэраў на стадыі рэгістрацыі сталі менш жорстка фільтраваць. Мы ня ведаем, якія былі кулюарныя дамоўленасьці, і таму трэба чакаць рэакцыі Захаду. Калі Захад не палічыць сябе “кінутым”, як палічыла сябе “кінутай” апазыцыя, гэта будзе азначаць, што галоўнай картай у гэтым дыялёгу была ня ўнутраная сытуацыя ў Беларусі, а трэнд Беларусі ад Расеі ў бок Эўропы.

Дракахруст: Мы перайшлі фактычна да абмеркаваньня наступнай тэмы — што будзе рабіць Захад? Я мяркую, што наўрад ці карэктна задаваць гэтае пытаньне так, як задаюць некаторыя беларускія палітыкі – ці прызнае Захад выбары і новы парлямэнт? Што значыць прызнаньне выбараў і новага парлямэнту? Вось на леташнія сьнежаньскія думскія выбары ў Расеі назіральнікаў АБСЭ не запрасілі наагул, у Беларусі сёлета іх было больш за 400.

Дык Дзярждуму Расею прызналі ці не? Мне здаецца, што гэта псэўдапраблема. Сапраўдная праблема – ці адбудзецца нармалізацыя адносінаў, у прыватнасьці, ці здымуць санкцыі – як санкцыі ЗША супраць “Белнафтахіму”, гэтак амэрыканскія і эўрапейскія візавыя санкцыі? Вадзім, вы сказалі, што Захад нікуды ня дзенецца. А што гэта азначае практычна – здымуць санкцыі ці не?

Дубноў: Я згодны, што прызнаньне / непрызнаньне – гэта псэўдапраблема. Але, з другога боку, гэта сыгнал і сымптом. Захад цяпер апынуўся ў крыху сьмешнай сытуацыі. Увечары АБСЭ кажа, што выбары праходзяць у адпаведнасьці са стандартамі, а ўначы здараецца такая нечаканасьць. Я мяркую, што гэта было часткай пляну, бо сёньня гаварыць той жа рыторыкай і з тым жа патасам, які мы назіралі ўсе папярэднія гады, Захад таксама ня зможа. З абурэньнем не прызнаць парлямэнту ён цяпер ня здольны. Я ня думаю, што будзе поўнае прызнаньне і ўсё будзе гэтаксама выдатна, як з Расеяй, але ўсе разумеюць, што выбары ў Беларусі нічым ня горшыя і ня лепшыя, чым у Расеі. Гэта адзіны стыль, адзіны сцэнар, які адбываецца на ўсім гэтым змрочным Усходзе.

Захаду даводзіцца мець дачыненьне не з канкрэтнай недарэчнасьцю ў выглядзе Беларусі, а з трэндам, які робіцца дамінантным. І таму я думаю, што ў Захаду з прызнаньнем далейшых адносінаў зь Беларусьсю атрымліваецца даволі двухсэнсоўнае становішча. Я мяркую, што Лукашэнка меў рацыю і Захад сапраўды нікуды ня дзенецца. Я чакаю, што размовы пра санкцыі будуць, што будуць гучаць заклікі да далейшага ціску. Але ў рэальнасьці рэжым санкцыяў будзе пакрысе рабіцца больш мяккі, а новыя санкцыі ўводзіцца ня будуць. І будуць шукацца кулюарныя магчымасьці, каб дамовіцца з Лукашэнкам, бо ён проста падняў стаўку. Гульня застаецца той самай, але Лукашэнка абвясьціў новыя козыры: “Хлопцы, я вас усіх “кінуў”, падмануў, але я такі ёсьць, больш нікога няма. І вам давядзецца кантактаваць са мной. Хочаце нармалізоўваць адносіны – нармалізоўвайце іх са мной, якім я ёсьць.

Дракахруст: Кірыл, а вы ці згодны з Вадзімам? Здаецца, Захад ніякіх такіх незваротных крокаў не зрабіў: быў званок Саляны Лукашэнку, былі нейкія іншыя перамовы. Назіральнікі АБСЭ могуць зрабіць выснову, што на выбарах быў пэўны прагрэс, але гэта ўсё, зразумела, вельмі далёка ад дэмакратыі, ніводнага апазыцыянэра ў парлямэнце няма. А заходнія ўлады на падставе гэтых высноваў могуць прыняць любое рашэньне, у тым ліку і вярнуцца на ранейшыя пазыцыі. Ці Вадзім мае рацыю, і Захад “нікуды ня дзенецца” ад нармалізацыі?

Пазьняк: Мне здаецца, што на гэтых выбарах быў ня проста нейкі экспэрымэнт новых паводзінаў Захаду, а палітыка на доўгі пэрыяд.
Я думаю, што канкрэтных фармулёвак аб прызнаньні ня будзе, будуць ухваленыя некаторыя дэмакратызацыйныя моманты, хаця яны і былі касмэтычныя. Гэта будзе ўрокам Захаду, што гандлявацца з Лукашэнкам трэба ў ягоным стылі і рабіць крокі паступова.

Дракахруст: Сьвятлана, а на ваш погляд, як адрэагуе “кінуты” Захад на гэтае сваё становішча? Ці можа адначасна не адбыцца прызнаньне выбараў і адбыцца нармалізацыя?

Калінкіна: Мне здаецца, што місія назіральнікаў АБСЭ не прызна́е выбараў. Не прызнае паводле шмат якіх прычынаў. І я ня згодная са сваімі суразмоўцамі, нібы АБСЭ ня мае такой магчымасьці, бо яна зрабіла шмат станоўчых заяваў.

Галоўнае на выбарах – хто і як падлічвае галасы. “Элегантныя перамогі” на выбарах Лукашэнкі ўсе гэтыя гады грунтаваліся на тым, што галасоў проста ніхто не падлічваў. А выбары – гэта ўсё ж волевыяўленьне народу. Так што я ня бачу праблемы ў тым, каб не прызнаць гэтых выбараў.

Хто сёньня прайграў, дык гэта тайная эўрапейская дыпляматыя, тайныя дамоўленасьці, якія заключаліся зь беларускімі ўладамі і якія не былі выкананыя. І маю надзею, што такі інструмэнт, як кулюарныя перамовы, будзе выкарыстоўвацца Захадам больш асьцярожна.

Галоўнае для Аляксандра Лукашэнкі было не прызнаньне парлямэнту і выбараў, а размарожваньне адносінаў з Эўропай, магчымасьць атрымліваць фінансавую дапамогу праз розныя эўрапейскія праекты. Мне здаецца, што пасьля таго, што адбылося, гэта будзе вельмі цяжка зрабіць.

Дракахруст: Складалася ўражаньне, што большую частку гэтай кампаніі апазыцыя правяла ў глыбакадумных развагах: байкатаваць – удзельнічаць, удзельнічаць – байкатаваць. Жарсьці вакол гэтага пытаньня былі значна больш палкія, чым вакол пытаньня, як, скажам, праводзіць агітацыю, калі ўдзельнічаць. Гэтае асноўнае пытаньне – байкот ці ўдзел – расколвала ня толькі апазыцыю ў цэлым, але і асобныя партыі. Прыхільнікі таго ці іншага рашэньня вылучалі даволі сур’ёзныя і важкія аргумэнты. Цяпер мы ведаем афіцыйныя вынікі выбараў. З улікам гэтых ведаў ці можна цяпер сказаць, хто меў рацыю?
Пазьняк: Сапраўды, апазыцыя правяла гэтыя выбары безь ніякіх мэсыджаў у бок выбарнікаў. Яна больш змагалася за свой статус у дыялёгу, які пачаўся паміж Захадам і ўладамі. Што да гэтых частак апазыцыі і іх тактык, то мне здаецца, што прайгралі ўсе, але найбольш відавочна правалілася кампанія байкоту. Узьнікала пытаньне, чаму народ ня можа пайсьці галасаваць, нават не прызнаючы гэтых выбараў.

Шмат хто з выбарнікаў разважаў так: “Я пайду прагаласую, каб быць сумленным у сваіх уласных вачах”. Да таго ж было наперад вядома, што апазыцыя ня зможа карэктна ацаніць лічбы яўкі.

Тое, што мы чуем ад “Хартыі” і КХП БНФ, абгрунтавана візуальна-суб'ектыўнымі крытэрамі: прыйшоў на выбарчы ўчастак – было пуста.

Тое самае можна сказаць і наконт доказаў татальнай фальсыфікацыі. Паводле сьвежых зьвестак НІСЭПД, байкот падтрымала менш за 10% насельніцтва. Вельмі важны момант, што за байкот выступіла толькі частка апазыцыі, гэта не было агульнай тактыкай. І пагаджуся з тым, што вы, Юры, сказалі: гэтая мітусьня – здымаемся ці не здымаемся – плюсаў апазыцыі не дадала.

Што да ўсіх груповак апазыцыі, так і тыя, хто балятаваўся, і хто балятаваўся, а потым зьняўся, і хто заклікаў да байкоту, – ніхто зь іх і не прыкладаў заўважальных высілкаў, каб давесьці сваю пазыцыю да вялікай колькасьці выбарнікаў. Усе працавалі на вонкавы эфэкт.

Ну а што да пасьлявыбарных дзеяньняў – мы бачылі, што ўвечары 28 верасьня пратэставаць на плошчу выйшла менш за тысячу чалавек. І гэта ў асноўным былі мабілізаваныя структуры апазыцыі.

Ня выйграць ніхто. У гэтых умовах выйграць было і немагчыма, але правесьці нармальную кампанію для камунікацыі з насельніцтвам было варта. Гэта адзінае, што магло даць эфэкт у гэтай сытуацыі.

Дракахруст: Сьвятлана, цяпер прыхільнікі байкоту могуць сказаць сваім апанэнтам: “Ну што, хлопцы, атрымалі вы свае мандаты? Атрымалі вы круглы нуль, уплішчыліся ў гэтую дурную гульню, і вас правялі, як лохаў. А трэба было байкатаваць, і тады была б перамога, прынамсі маральная”. У гэтым няма рацыі?

Калінкіна: А якая была б перамога? Я кепска стаўлюся да таго, калі пачынаюцца спрэчкі падчас гульні. Быў час, калі апазыцыя абмяркоўвала, пры якіх умовах і ў якім фармаце ўдзельнічаць у выбарах. Былі самыя розныя пункты гледжаньня. У выніку ўсе прыйшлі да нейкага кансэнсусу. І калі пэўнае рашэньне прынятае, па ім пачынаюць працаваць людзі, структуры, гульня запушчаная, у нас заўсёды знаходзіцца нехта, хто становіцца на тумбачку і гаворыць: “Я самы разумны, я заклікаю да байкоту, ці акцыяў, ці яшчэ да чагосьці”.

Гэта ніколі ні да чога не прывядзе, калі адзін будзе заклікаць на плошчу, другі – на выбарчы ўчастак, назіраць, як падлічваюцца бюлетэні. Я думаю, што апазыцыйным штабам трэба рабіць арганізацыйныя высновы.

Што да байкоту, то я згодная з Кірылам, што гэта была кампанія, якая проста не адпавядала настроям людзей. Палітыка – гэта спроба сваімі падыходамі трапіць у настрой выбарнікаў. З улікам гэтага кампанія байкоту была бессэнсоўная ідэйна і арганізацыйна, што мы 28-га ўвечары і ўбачылі на Кастрычніцкай плошчы.

Дракахруст: Вадзім, Беларусь для вас – замежжа, і, можа, не зусім карэктна задаваць вам пытаньне, што рабіць тым ці іншым беларускім палітычным сілам. Вось Сьвятлана цяпер сказала, што кампанія байкоту была бессэнсоўная. А кампанія ўдзелу была вельмі сэнсоўная?

Дубноў: Гэта вельмі філязофскае пытаньне, яно тычыцца ня толькі выбараў і ня толькі Беларусі. Напрыклад, у Расеі апазыцыя нарэшце прыняла рашэньне. Яно агіднае, яно жахлівае – увайсьці ў крамлёўскі праект. Але яно магчыма адзінае з пункту гледжаньня хоць якога выжываньня лібэральнай ідэі. Камусьці гэта брыдка, але з пункту гледжаньня філязофскага іншай гульні няма. Так збудавана жыцьцё ў нашых краінах, што лібэралы вымушаныя гуляць паводле правілаў улады, спадзеючыся, што яны здольныя будуць перагуляць уладу паводле гэтых правілаў. Ды ня змогуць яны яе перагуляць. Практыка паказвае, што гэта немагчыма. І беларуская апазыцыя – хрэстаматыйны выпадак для ўсёй гэтай тэорыі.

Апазыцыя ня можа існаваць, не выстаўляючы рэальных патрабаваньняў і заклікаў: закліку выйсьці на Кастрычніцкую, закліку байкатаваць выбары, “Лукашэнку далоў”. Але ўсё гэта выводзіць яе за межы рэальнага палітычнага поля, яна пагаджаецца на трагікамічную ролю з усімі электаральнымі наступствамі для яе. І тут нават неабавязкова фальсыфікаваць выбары.

У межах таго, што ўяўляла сабой апазыцыя ў Беларусі і ў Расеі, гэта ўсё дастаткова сумна і беспэрспэктыўна. Прыцягальнай ідэі няма – яе няма ані ў Беларусі, ані ў Расеі. А далей ужо формы выжываньня. У Расеі апазыцыя нейкую форму знайшла, хаця ніякага захапленьня гэта не выклікае. У Беларусі, баюся, немагчыма нават гэта.

Відаць, даводзіцца пагаджацца з Лукашэнкам, што гэтай апазыцыі наканаваны нядоўгі век.

Дракахруст: Кірыл, ці згодны вы з такой супольнай ацэнкай Лукашэнкі і Дубнова?

І я хачу спытаць яшчэ пра адно. Так выглядае, што афіцыйныя вынікі ЦВК адлюстроўваюць рэальнае народнае волевыяўленьне, мякка кажучы, ня ў поўнай меры. Але кампаніі фактычна не было. Кандыдаты ад апазыцыі вялі яе даволі млява, спадзеючыся, што яны трапяць у нейкі “сьпіс Шындлера”. Дый сказаць, што насельніцтва так ужо горача падтрымлівала апазыцыю, дык таксама ня скажаш.

І на фоне гэтых меркаваньняў які ваш прагноз: што адбудзецца з апазыцыяй пасьля гэтых выбараў?

Пазьняк: Мне здаецца, што адбудзецца пэўнае рэфармаваньне апазыцыйных структур. Калі б зьявіліся апазыцыйныя дэпутаты, то гэты працэс ішоў бы больш шпарка. Калі раней Захад дзейнічаў паводле нейкіх рэкамэндацыяў апазыцыі, то зараз усё будзе наадварот, і маральная падтрымка, і іншыя рэсурсы цяпер будуць разьмяркоўвацца па справах, а ня словах апазыцыйных колаў. Галоўнае для Захаду цяпер – эфэктыўная дзейнасьць, а ня простае захаваньне апазыцыі, бо захаваньне такой апазыцыі проста дзеля яе захаваньня ўжо ня мае ніякага сэнсу, гэта спрыяе яе далейшай маргіналізацыі і дыскрэдытуе альтэрнатыву як такую. І ўмацоўвае пазыцыі Лукашэнкі.

Па меры магчымасьці Захад будзе шукаць новую апазыцыйную генэрацыю і інвэставаць у яе. Гэта неабавязкова будуць маладыя палітыкі, але пошук новых лідэраў, мне здаецца, будзе.

Дракахруст: Сьвятлана, Кірыл сказаў пра новых лідэраў. А ці не здаецца вам, што апазыцыя пасьля менавіта такіх вынікаў выбараў вернецца “на кругі свае”, да ранейшых мэтадаў дзеяньня?

Калінкіна: Вы, Юры, прыводзіце тыя аргумэнты, якія былі падрыхтаваныя ў Адміністрацыі Лукашэнкі наконт гэтых выбараў: народ не падтрымаў апазыцыі, яна неэфэктыўная, ня трэба яе падтрымліваць, хай народзіцца нейкая іншая апазыцыя. Я лічу, што на пустым месцы нічога не народзіцца. Я лічу, што будзе вельмі добра, калі ў існых структурах адбудзецца перагрупаваньне, магчыма, зьмена некаторых лідэраў і прыйдуць новыя лідэры, лідэры, якія маюць проста большы рэйтынг і ў сваёй партыі, і сярод насельніцтва.