У сеціве зьявіўся фэерычны артыкул газэты «Вячэрні Гомель» – пра тое, як дзяўчына-карэспандэнт жыла на бюджэт пражытачнага мінімуму, з высновай – «з голаду я не памерла – значыць, сыстэма дзейнічае». У артыкуле шмат цікавых прапановаў, напрыклад – «калі раптам вы жывяце побач з працай і можаце эканоміць на праезьдзе, то за месяц назьбіраеце на зімовую шапку». Галоўнае ж – назіраньне наконт таго, што «апошнія дзесяцігодзьдзі разбалавалі народ», «жыць мы сталі сапраўды раскошна». І, у якасьці прыкладаў «раскошнага жыцьця» – «мяса ямо кожны дзень, з кожнай зарплаты кофтачку купляем, машыну запраўляем ды яшчэ на адпачынак атрымліваецца адкладаць».
Я дачытаў артыкул і спусьціўся ў падземку: мне трэба было набыць чатыры жэтоны для мэтро, каб хапіла на дзень. Адстаяўшы ў чарзе, чатырох жэтонаў я не атрымаў: цётачка-касірка зычліва растлумачыла, што на рукі даюць зараз толькі два. Я выглядаў сапраўды зьбянтэжаным, бо яна ўзялася падрабязна тлумачыць: «праезд канечне будзе даражэць, а ў нас тут шмат пэнсіянэраў жывуць, пажылых людзей, дык яны ідуць і накупаюць жэтоны на будучыню». Гэтае тлумачэньне падавалася ёй цалкам натуральным, як натуральным падавалася і сытуацыя, у якой пэнсіянэры – былое апірышча калектыўнага дзяржаўнага духу – укладаюць грошы ў жэтоны, бо ўсё астатняе абясцэньваецца. І тым больш натуральнай падавалася ёй уласная роля – пільнаваць жэтоны і не даваць больш за два нават не пэнсіянэрам, кшталту мяне.
Дысананс ад прачытанага ў «Вячэрнім Гомелі» і перажытага ў рэале быў такім моцным, што, калі б я быў Мангеймам, я б пераасэнсаваў марфалёгію тэорыі ідэалёгіі. Я не бяруся сьцьвярджаць, што артыкул «Вячэрняга Гомелю» – новае слова ў мастацтве канструктывісцкай рэпрэзэнтацыі. Наадварот, чытаючы той халівар, які ўзьняўся на «Хартыі» на гэты конт (148 камэнтаў, уключна з высьвятленьнем асобы аўтаркі і яе абмеркаваньнем па-за межамі этыкі), я ня мог пазбавіцца ад пачуцьця перабольшваньня. Урэшце гэты артыкул – клясычны прыклад пэўнай традыцыі ў беларускай афіцыйнай журналістыцы. Ня меней, аднак – і ня болей!
Можна лёгка пералічыць пэўныя адметнасьці гэтай традыцыі. Ну, напрыклад, яна не падобная на прапаганду савецкіх часоў, ці клясычную прапаганду XVIII-XIX стагодзьдзяў. Там абвяржэньне праблемы пачыналася зь яе канстатацыі. Здаецца, яшчэ да Ралана Барта нехта заўважыў, што той, хто першым удала апісвае праблему, насамрэч прапануе шляхі яе вырашэньня – так, як гэта трэба яму. Бо апісаньне – заўсёды скажэньне, падман. У гэтым сэнсе калі б Максіміліян Рабэсп'ер вымушаны быў казаць у Канвэнце пра беларускі крызіс, ён бы казаў прыкладна так: «Сябры! Мы сутыкнуліся з гіганцкімі выклікамі, з найвялікшым крызісам за ўсю гісторыю незалежнага існаваньня!» Далей ён даў бы некалькі прыкладаў, кшталту сытуацыі з жэтонамі ў мэтро, боек за мяса ды каўбасы, і далей (і тут пачыналася б уласна прапаганда) – зьвінаваціў бы ва ўсім лаялістаў і прапанаваў бы асудзіць караля (гл. прамову ў Канвэнце 16 студзеня 1793 году). Калі б пра крызіс пісаў нехта з геніяў савецкай прапаганды – напрыклад, Кальцоў, артыкулы б утрымлівалі значна больш малюнкаў з жыцьця, чым мы можам чытаць у незалежнай прэсе. Савецкая прапаганда выдатна разумела, што людзкія вочы – усё бачаць, іх не падманеш. А таму трэба проста «дапамагчы» грамадзянам зразумець пабачанае. І таму побач з апісаньнямі галечы Кальцоў бы зьмясьціў нарацыю пра ворагаў – зіноўеўцаў, бухарынцаў, трацкістаў (у нашым выпадку – пазьнякоўцаў, казулінцаў, някляеўцаў і г. д.).
Аднак – гэта ня тое, што мы бачым! Пошукаў ворагаў няма. Няма нават уласьцівага 1980-м абяцаньня таго, што вось-вось будзе значна лепш – з аб'ектыўным прызнаньнем таго, што зараз цяжка дыхаць. Адметнасьць беларускай прапаганды ў тым, што крызіс НЕ ЗАЎВАЖАЕЦЦА наогул! Ёсьць забарона на ўжываньне слова – глядзіце, як старанна яго абыходзяць чыноўнікі. Ёсьць забарона на ўздыманьне праблемных тэмаў, кшталту тых жэтонаў ды становішча пэнсіянэраў – у дзяржаўных мэдыях. І тым больш жорстка б'е рэальнасьць, зь якой усе гэтыя людзі сутыкаюцца не падрыхтаванымі. Праблем няма, мы занадта прызвычаіліся да раскошы. Няма на што набыць мяса? А ў Літве вось людзі яшчэ горш жывуць. А ў Лёндане крамы рабуюць. І так далей.
Пры гэтым, што цікава, гэтая рытарычная мадэль паўстала ня зараз. Яна сфармавалася яшчэ ў 1994 годзе і з тае пары не эвалюцыянуе. Замест эвалюцыі, выпрацоўкі новых аргумэнтаў, стратэгіяў запэўніваньня, назіраецца больш цікавы працэс – пашырэньне прасторы яе выкарыстаньня. Усё як у Ўэльбэка, у «Extension du domaine de la lutte», толькі ў нас «extension» адбываецца з прасторай хлусьні. У красавіку 1995 году аб'ектам хлусьні былі некалькі тузінаў дэпутатаў, якія спрабавалі пратэставаць супраць рэфэрэндуму (іх абвінавацілі ў тым, што яны нібыта «распивали спиртные напитки, веселились в компании приглашённых женщин»). У сакавіку 2006 году аб'ектам хлусьні былі ўжо тысячы – удзельнікі пратэстаў ды насельнікі намётавага мястэчка на Кастрычніцкай. І шмат хто зь людзей сталага веку дагэтуль упэўнены, што моладзь сапраўды там ужывала наркотыкі. Дарэчы, у сьнежні 2010 году фокус з дыскрэдытацыяй пратэстаў не праканаў, хаця тэхналёгіі запэўніваньня былі такімі ж кандовымі: у «штыры» ды ў «штурм» большасьць гледачоў, здаецца, не паверыла. Аднак – размова не аб тым. Дык вось, зараз аб'ектам скажэньня, замоўчваньня, падману, зрабілася жыцьцё большасьці. Зараз мана распаўсюдзілася на ўсю краіну.
Яшчэ можна было паверыць у тое, што дэпутаты ўжывалі алькаголь у Авальнай залі ў ноч з 11 на 12 красавіка. Бо сьведкаў было няшмат. Можна было паверыць у тое, што ў намётах у 2006 годзе сапраўды былі знойдзеныя шпрыцы. Бо бачылі на свае вочы інтэр'еры тых намётаў – толькі дзясяткі людзей. Аднак запэўніць 9 мільёнаў у тым, што ў крамах, з заробкамі, з дабрабытам усё ціп-топ – немагчыма. Бо дужа багата відавочцаў.
Краіна паціху дэманструе, што разумее, як зь ёй гуляюцца. Адказам Твітэра на пятнічнае паседжаньне, на якім усіх сабакаў навешалі на прэм'ер-міністра, стала зьяўленьне хэштэга «Мясьніковіч вінават». Ён пакуль ня выйшаў у трэнды сусьветнага Твітэра, як гэта адбылося з расейскім хэштэгам «Спасибо Путину за это», але тоны крэатываў зьявіліся і рэпосьцяцца зараз у байнэце.
Аднак надзеі на тое, што нешта хутка зьменіцца – няма. Бо хлусьня – гэта, здаецца, нашае Дао. Паланік неяк заўважыў, што ў паўночных народаў ёсьць 30 словаў для абазначэньня розных колераў сьнегу. Пакаленьне за пакаленьнем жыло ў атачэньні гурбаў ды выпрацоўвала лексыку для абазначэньня гэтага асяродзьдзя. А вы заўважылі, колькі ў беларускай мове словаў для хлусьні? «Падман, зман, мана, брахня, хлусьня» – сьпіс можна працягваць.
P. S. На гэтым аўтар сыходзіць абдумваць новыя тэмы – да 12-га сьнежня. Калі вы б хацелі замовіць тэму, зьвязаную зь беларускай мэдыя-рэчаіснасьцю, пакіньце яе ў камэнце да гэтага допісу.
Я дачытаў артыкул і спусьціўся ў падземку: мне трэба было набыць чатыры жэтоны для мэтро, каб хапіла на дзень. Адстаяўшы ў чарзе, чатырох жэтонаў я не атрымаў: цётачка-касірка зычліва растлумачыла, што на рукі даюць зараз толькі два. Я выглядаў сапраўды зьбянтэжаным, бо яна ўзялася падрабязна тлумачыць: «праезд канечне будзе даражэць, а ў нас тут шмат пэнсіянэраў жывуць, пажылых людзей, дык яны ідуць і накупаюць жэтоны на будучыню». Гэтае тлумачэньне падавалася ёй цалкам натуральным, як натуральным падавалася і сытуацыя, у якой пэнсіянэры – былое апірышча калектыўнага дзяржаўнага духу – укладаюць грошы ў жэтоны, бо ўсё астатняе абясцэньваецца. І тым больш натуральнай падавалася ёй уласная роля – пільнаваць жэтоны і не даваць больш за два нават не пэнсіянэрам, кшталту мяне.
Дысананс ад прачытанага ў «Вячэрнім Гомелі» і перажытага ў рэале быў такім моцным, што, калі б я быў Мангеймам, я б пераасэнсаваў марфалёгію тэорыі ідэалёгіі. Я не бяруся сьцьвярджаць, што артыкул «Вячэрняга Гомелю» – новае слова ў мастацтве канструктывісцкай рэпрэзэнтацыі. Наадварот, чытаючы той халівар, які ўзьняўся на «Хартыі» на гэты конт (148 камэнтаў, уключна з высьвятленьнем асобы аўтаркі і яе абмеркаваньнем па-за межамі этыкі), я ня мог пазбавіцца ад пачуцьця перабольшваньня. Урэшце гэты артыкул – клясычны прыклад пэўнай традыцыі ў беларускай афіцыйнай журналістыцы. Ня меней, аднак – і ня болей!
Можна лёгка пералічыць пэўныя адметнасьці гэтай традыцыі. Ну, напрыклад, яна не падобная на прапаганду савецкіх часоў, ці клясычную прапаганду XVIII-XIX стагодзьдзяў. Там абвяржэньне праблемы пачыналася зь яе канстатацыі. Здаецца, яшчэ да Ралана Барта нехта заўважыў, што той, хто першым удала апісвае праблему, насамрэч прапануе шляхі яе вырашэньня – так, як гэта трэба яму. Бо апісаньне – заўсёды скажэньне, падман. У гэтым сэнсе калі б Максіміліян Рабэсп'ер вымушаны быў казаць у Канвэнце пра беларускі крызіс, ён бы казаў прыкладна так: «Сябры! Мы сутыкнуліся з гіганцкімі выклікамі, з найвялікшым крызісам за ўсю гісторыю незалежнага існаваньня!» Далей ён даў бы некалькі прыкладаў, кшталту сытуацыі з жэтонамі ў мэтро, боек за мяса ды каўбасы, і далей (і тут пачыналася б уласна прапаганда) – зьвінаваціў бы ва ўсім лаялістаў і прапанаваў бы асудзіць караля (гл. прамову ў Канвэнце 16 студзеня 1793 году). Калі б пра крызіс пісаў нехта з геніяў савецкай прапаганды – напрыклад, Кальцоў, артыкулы б утрымлівалі значна больш малюнкаў з жыцьця, чым мы можам чытаць у незалежнай прэсе. Савецкая прапаганда выдатна разумела, што людзкія вочы – усё бачаць, іх не падманеш. А таму трэба проста «дапамагчы» грамадзянам зразумець пабачанае. І таму побач з апісаньнямі галечы Кальцоў бы зьмясьціў нарацыю пра ворагаў – зіноўеўцаў, бухарынцаў, трацкістаў (у нашым выпадку – пазьнякоўцаў, казулінцаў, някляеўцаў і г. д.).
Аднак – гэта ня тое, што мы бачым! Пошукаў ворагаў няма. Няма нават уласьцівага 1980-м абяцаньня таго, што вось-вось будзе значна лепш – з аб'ектыўным прызнаньнем таго, што зараз цяжка дыхаць. Адметнасьць беларускай прапаганды ў тым, што крызіс НЕ ЗАЎВАЖАЕЦЦА наогул! Ёсьць забарона на ўжываньне слова – глядзіце, як старанна яго абыходзяць чыноўнікі. Ёсьць забарона на ўздыманьне праблемных тэмаў, кшталту тых жэтонаў ды становішча пэнсіянэраў – у дзяржаўных мэдыях. І тым больш жорстка б'е рэальнасьць, зь якой усе гэтыя людзі сутыкаюцца не падрыхтаванымі. Праблем няма, мы занадта прызвычаіліся да раскошы. Няма на што набыць мяса? А ў Літве вось людзі яшчэ горш жывуць. А ў Лёндане крамы рабуюць. І так далей.
Пры гэтым, што цікава, гэтая рытарычная мадэль паўстала ня зараз. Яна сфармавалася яшчэ ў 1994 годзе і з тае пары не эвалюцыянуе. Замест эвалюцыі, выпрацоўкі новых аргумэнтаў, стратэгіяў запэўніваньня, назіраецца больш цікавы працэс – пашырэньне прасторы яе выкарыстаньня. Усё як у Ўэльбэка, у «Extension du domaine de la lutte», толькі ў нас «extension» адбываецца з прасторай хлусьні. У красавіку 1995 году аб'ектам хлусьні былі некалькі тузінаў дэпутатаў, якія спрабавалі пратэставаць супраць рэфэрэндуму (іх абвінавацілі ў тым, што яны нібыта «распивали спиртные напитки, веселились в компании приглашённых женщин»). У сакавіку 2006 году аб'ектам хлусьні былі ўжо тысячы – удзельнікі пратэстаў ды насельнікі намётавага мястэчка на Кастрычніцкай. І шмат хто зь людзей сталага веку дагэтуль упэўнены, што моладзь сапраўды там ужывала наркотыкі. Дарэчы, у сьнежні 2010 году фокус з дыскрэдытацыяй пратэстаў не праканаў, хаця тэхналёгіі запэўніваньня былі такімі ж кандовымі: у «штыры» ды ў «штурм» большасьць гледачоў, здаецца, не паверыла. Аднак – размова не аб тым. Дык вось, зараз аб'ектам скажэньня, замоўчваньня, падману, зрабілася жыцьцё большасьці. Зараз мана распаўсюдзілася на ўсю краіну.
Яшчэ можна было паверыць у тое, што дэпутаты ўжывалі алькаголь у Авальнай залі ў ноч з 11 на 12 красавіка. Бо сьведкаў было няшмат. Можна было паверыць у тое, што ў намётах у 2006 годзе сапраўды былі знойдзеныя шпрыцы. Бо бачылі на свае вочы інтэр'еры тых намётаў – толькі дзясяткі людзей. Аднак запэўніць 9 мільёнаў у тым, што ў крамах, з заробкамі, з дабрабытам усё ціп-топ – немагчыма. Бо дужа багата відавочцаў.
Краіна паціху дэманструе, што разумее, як зь ёй гуляюцца. Адказам Твітэра на пятнічнае паседжаньне, на якім усіх сабакаў навешалі на прэм'ер-міністра, стала зьяўленьне хэштэга «Мясьніковіч вінават». Ён пакуль ня выйшаў у трэнды сусьветнага Твітэра, як гэта адбылося з расейскім хэштэгам «Спасибо Путину за это», але тоны крэатываў зьявіліся і рэпосьцяцца зараз у байнэце.
Аднак надзеі на тое, што нешта хутка зьменіцца – няма. Бо хлусьня – гэта, здаецца, нашае Дао. Паланік неяк заўважыў, што ў паўночных народаў ёсьць 30 словаў для абазначэньня розных колераў сьнегу. Пакаленьне за пакаленьнем жыло ў атачэньні гурбаў ды выпрацоўвала лексыку для абазначэньня гэтага асяродзьдзя. А вы заўважылі, колькі ў беларускай мове словаў для хлусьні? «Падман, зман, мана, брахня, хлусьня» – сьпіс можна працягваць.
P. S. На гэтым аўтар сыходзіць абдумваць новыя тэмы – да 12-га сьнежня. Калі вы б хацелі замовіць тэму, зьвязаную зь беларускай мэдыя-рэчаіснасьцю, пакіньце яе ў камэнце да гэтага допісу.
