ЛІТПРАЦЭС

ВІКТАР ВАБІШЧЭВІЧ: “ПАЭТ – СЬВЯТАР ЧАЛАВЕЧАЙ ДУШЫ”

Радзіма Віктара Вабішчэвіча – вёска Рубель на Столішчыне, куды ён вярнуўся з дыплёмам настаўніка пасьля заканчэньня гістарычнага факультэту БДУ. Выкладае ў Давыд-Гарадоцкай СШ №1. Дэбютаваў у 2003 годзе зборнікам “Чорны боль”, потым выйшла кніга “Кахаю і люблю” (2006). А нядаўна ў выдавецтве “Кнігазбор” пабачыў сьвет яшчэ адзін зборнік паэта пад назвай “Уражаньне”. З аўтарам сустрэўся Міхась Скобла.

Міхась Скобла: “Віктар, “Уражаньне” – кніга колераў. У сучаснай беларускай паэзіі я ведаю яшчэ толькі адну паэтку-імпрэсіяністку – Алену Ігнацюк зь Пінску. Гэта на вас так Палесьсе ўплывае сваёй колеравай гамай?”

Віктар Вабішчэвіч: “Не, хутчэй мастацтва. Што датычыць мяне, то я ў свой час займаўся імпрэсіянізмам, вывучаў творчасьць францускіх мастакоў-імпрэсіяністаў – гэта і аказала вырашальны ўплыў на маю паэзію. Ну, і яшчэ, безумоўна, Максім Багдановіч. Нават “Энцыкляпэдыя літаратуры і мастацтва” называе яго паэтам з рысамі імпрэсіянізму. Цікавая колеравая гама і ў нашых мастакоў – Вітольда Бялыніцкага-Бірулі й Язэпа Драздовіча. Яны мне заўсёды падабаліся, яшчэ да таго, як я сьвядома заняўся мастацтвам. Заўжды ўражвала мяне і музыка Дэбюсі.”

Скобла: “Я зьвярнуў увагу на адзін з вашых паэтычных цыкляў: яліны пад дажджом, яліны на зьмярканьні, яліны ў сьпякотны поўдзень, яліны позьняй восеньню. Гэты цыкль нагадаў мне сэрыю малюнкаў японскага мастака Кацусіка Хакусая “36 выглядаў гары Фудзі”. Сузіраць навакольнае хараство – наколькі гэта ў характары беларусаў-палешукоў?”

Вабішчэвіч: “Беларус у першую чаргу – працаўнік, руплівец, хоць гэты стэрэатып зь цягам часу зьмяняецца, тут нічога дзіўнага няма. Хто ведае, якімі мы будзем у ХХІІ стагодзьдзі. Што датычыць мяне як творцы, то я, безумоўна, разумею японцаў, я мог бы таксама апісаць 36 краявідаў над маёй Гарыньню. Клёд Манэ, які даў назву плыні імпрэсіянізму сваёй вядомай карцінай “Impression. Soleil Levant”, мае таксама найбольш вядомыя сэрыі: “Стагі сена”, “Руанскі сабор”. Ёсьць прыгожыя рэчы, на якія хочацца глянуць яшчэ і яшчэ раз, і ў іншае надвор’е, і ў іншы час, і пры іншым сваім настроі”.

Скобла: “”Паэты прыходзяць у сьвет, каб яго ўдасканаліць”, – пішаце вы ва ўступным слове да кнігі. Якая канкрэтыка вам бачыцца за гэтымі агульнымі словамі?”

Вабішчэвіч: “На маю думку, паэты ў сваіх творах павінны паказваць прыгожыя ўчынкі, прыгожае жыцьцё чалавека, якое чытачу хацелася б паўтарыць. Сёньня нам бракуе любові, дабрыні, чалавечнасьці – усяму гэтаму літаратура можа навучыць, можа іх неяк прышчапіць чалавеку. Ці ж гэта ня ёсьць удасканаленьнем сьвету? У мяне шмат знаёмых, якія любяць паэзію. І я заўважыў, што гэтыя людзі стараюцца не дапускаць дрэнных учынкаў у сваіх паводзінах. Вось вы кажаце – Палесьсе, а мы разумеем сябе як частку вялікага сьвету. І мне, па вялікім рахунку, не істотна, што навакол – Палесьсе, Цэнтральная Беларусь, Лёндан ці Парыж”.

Скобла: “Дзіцячы пісьменьнік Янка Маўр “вандраваў” па сьвеце з дапамогай эспэранта, якім валодаў у дасканаласьці. А вы, калі пішаце, прыкладам, пра Таіці, чым натхняецеся?”

Вабішчэвіч: “У мяне складаней, чым у Маўра… Я – абсалютна не містычны чалавек, але ў снах я неаднаразова бачыў востраў Таіці, я неаднаразова там бываў, мне з дзяцінства сьніліся сны пра Таіці. Памятаю нават, што я выступаў перад абарыгенамі на францускай мове і чамусьці заклікаў іх да паўстаньня”.

Скобла: “А беларусаў вы ў снах да паўстаньня не заклікалі?”

Вабішчэвіч: “Не, ніколі. А таіцянаў – так”.

Скобла: “Нядаўна па БТ паказвалі вёску Альшаны, што недалёка ад вашых Давыд-Гарадка і Рубля. Дык у мяне такое ўражаньне склалася, што альшанцы толькі пра агуркі й думаюць. А ці чытаюць вашы землякі кнігі, ці любяць паэзію?”

Вабішчэвіч: “Наколькі я магу меркаваць па тых літаратурных сустрэчах, якія штогод праводжу, – паэзію ў нас любяць. Што датычыць альшанцаў, то ў іх такі прагматычны падыход да жыцьця назіраецца. Альшаны – велічэзная вёска, там сем тысяч чалавек жыве, там можна ўбачыць што заўгодна. Проста ў Альшанах, можа, ніхто з паэтаў не нарадзіўся, у альшанцаў такая жыцьцёвая стыхія, агуркі гэтыя іх пацягнулі. А з майго Рубля ў сьвет выйшла шмат сьвятароў, пераважна праваслаўных. Рубельцы гавораць, што каля 300 чалавек. Так гэта ці не – іх ніхто не лічыў”.

Скобла: “А вы не шкадуеце, што сталі паэтам, а не сьвятаром?”

Вабішчэвіч: “Не, шкадаваньня такога няма. Паэт – таксама сьвятар. Сьвятар чалавечай душы”.

АЎТАР І ТВОР

ІНА СНАРСКАЯ: “ВА ЎКРАІНЕ МАЕ КНІГІ ВЫДАЮЦЬ ЗА ДЗЯРЖАЎНЫ КОШТ”

Беларуская паэтка Іна Снарская нарадзілася ў Полацку, але ўжо 19 гадоў жыве ў Палтаве. Там яна вывучыла ўкраінскую мову, там працуе на мясцовай тэлевізіі, там украінскія паэты перакладаюць яе беларускія вершы, а украінскія чытачы часта запрашаюць на чытацкія сустрэчы. Але пры першай магчымасьці паэтка прыяжджае на радзіму, яна была дэлегаткай усіх зьездаў Згуртаваньня беларусаў сьвету “Бацькаўшчына”, у тым ліку нядаўняга, дзе зь ёю сустрэлася Валянціна Аксак.

Валянціна Аксак: “Нядаўна ў Кіеве выйшла ваша кніга “Верасовыя песьні зары”. Гэта дзьвюхмоўны беларуска-ўкраінскі томік вашага выбранага. Раней выходзіла таксама дзьвюхмоўная ваша кніга “Дзьве зямлі – дзьве долі”. Абедзьве яны пабачылі сьвет пры дзяржаўнай падтрымцы. Як наогул жывецца ва Ўкраіне літаратарам, якія пішуць на сваіх родных мовах?”

Іна Снарская: “У Палтаве я толькі адна такая дзьвюхмоўная. Я належу адначасова да двух творчых саюзаў – да Саюзу беларускіх пісьменьнікаў і Саюзу пісьменьнікаў Украіны. Два гады таму мяне прынялі ва ўкраінскі пісьменьніцкі саюз, дзякуючы маім калегам, украінскім пісьменьнікам, якія пераклалі мае вершы, і прыймовая камісія змагла прачытаць мае вершы і па-беларуску, і па-ўкраінску. Ёсьць у мяне і арыгінальныя вершы ўкраінскаю моваю, але іх ня так шмат, бо ўсё ж асноўная мая мова – беларуская. Я чую на ёй вершы і на ёй пішу. Я ведаю, што ёсьць у Саюзе пісьменьнікаў Украіны такія ж, як і я, дзьвюхмоўныя літаратары. У Харкаве жыве вядомая паэтка Мая Львовіч, якая, як і я, піша па-беларуску і па-ўкраінску і зьяўляецца сябрам двух пісьменьніцкіх саюзаў. Ведаю, што ёсьць ва Ўкраіне грузінскія пісьменьнікі, габрэйскія, польскія… Нейкага ўціску тут, як прадстаўніца нацыянальнай меншыні, я не адчуваю. Наадварот, выдаць новую кніжку мне прапанавалі дзяржаўныя структуры, і яна выйшла за дзяржаўны кошт. Ёсьць у Кіеве выдавецтва “Этнас”, якое займаецца выданьнем кніг дзьвюхмоўных аўтараў. Адразу па выхадзе адбылася прэзэнтацыя маёй кнігі ў Саюзе пісьменьнікаў Украіны. На яе прыйшло шмат вядомых людзей, быў прафэсар Рыгор Піўтарак, які склаў беларуска-ўкраінскі слоўнік і напісаў падручнік беларускай мовы для ўкраінцаў”.

Аксак: “Вашы вершы амаль спрэс працятыя настальгіяй па Беларусі. Але скажыце, чаму вашых новых вершаў не сустрэнеш на старонках беларускіх літаратурных выданьняў? Здаецца, што ў век інтэрнэту няма розьніцы, дзе жыць, каб пераслаць на радзіму па электроннай пошце творы ў рэдакцыі газэт і часопісаў?”

Снарская: “Думаю, я сама ў гэтым вінаватая. Трэба проста сабраць электронныя адрасы выданьняў, што я ў цяперашні свой прыезд і зрабіла. Буду больш актыўна супрацоўнічаць зь беларускімі газэтамі й часопісамі”.

Аксак: “Нядаўна вы былі дэлегаткаю Пятага зьезду Згуртаваньня беларусаў сьвету “Бацькаўшчына”. Ці задаволеныя вы прынятымі на ім рашэньнямі пра паляпшэньне дачыненьняў беларускай дыяспары і мэтраполіі?”

Снарская: “Калі б усе прынятыя на зьезьдзе рашэньні былі выкананыя, то было б цудоўна. Там гаварылася і пра стварэньне Беларускага дому ў Менску, бо ў Беларусі мы ня маем дзе спыніцца, туляемся па знаёмых. Гаварылі мы і пра свае выданьні. “Бацькаўшчына” выдае бюлетэнь, але патрэбныя часопіс ці газэта. І дужа хацелася б, каб вырашылася пытаньне падвойнага грамадзянства. Цяпер я прыяжджаю на радзіму, і мне трэба рэгістравацца, ставіць штампік, удакладняць, па якім я адрасе пражываю. Мяне яшчэ ўсьцешыў той факт, што нарэшце зацікавіліся дыяспарай прадстаўнікі беларускай дзяржавы. Раней такога не было. А тут усё ж адбыліся перамовы з афіцыйнымі чыноўнікамі. Напрыклад, да мяне падышоў прадстаўнік таварыства “Радзіма”, зь якім мы паспрабуем вырашыць пытаньне з тэлевізійным праектам “Беларусь-Украіна”. Раней я цэлы год на Палтаўскім тэлебачаньні вяла перадачу “Пра Беларусь зь любоўю”, але цяпер гэтая праграма спынілася. Калі будзе падтрымка нашай дзяржавы, то праграма гэтая адродзіцца. Я дужа спадзяюся, што змагу часьцей прыяжджаць у Беларусь, рабіць праграмы і расказваць украінцам пра сваю радзіму”.

ІНА СНАРСКАЯ. З НОВЫХ ВЕРШАЎ

* * *

Мы – дрэвы, бяссонныя дрэвы.

Далей і далей ад зямлі

Ляцім пад шаленствам мяцелі,

Пад міты шаўковай травы.

Мы – дрэвы. Пішыце лісты нам

На крыльцах сівых матылькоў,

На павуцінках асеньніх,

На лапах галодных ваўкоў.

Далей і далей ад карэньня…

Мы прагнем, як волі, нябёс,

Ды цяжка нам стаць на калені,

Прыняць адзінокі наш лёс.

І цяжка, і позна вярнуцца…

Галінкаю стыне рука,

І не дае азірнуцца

Кара – лубяная рака.

* * *

На высьпе белакрылай

Стаю сівою паннай.

А вы мяне любілі?

А вы мяне пазналі?

Сястрычкі мае, сосны,

Няўжо так мала веры,

Што нават і пад сонцам

Адчаем дзервянеем?

Душа жыве зімою

Па ледзяных законах:

Ад здрады і ад болю

Затулімся карою.

Крокі

Майму дзеду Іосіфу Снарскаму,

забітаму ў засьценках НКВД

Першы крок на белай пожні

Чорным крукам, чорным крукам.

І заломіць маці рукі –

Зорцы не сьвяціць астрожнай.

За гарамі, за даламі

Сонца зьвяжуць ланцугамі

І на сэрцы чорнай ніткай

Прыгавор сьмяротны выткуць.

Быў ён бацькам, быў ён любым…

Кожны дзень бліжэй да згубы.

Крыжык высьлізнуў з далоні –

Храм згарэў, званы ня звоняць.

Б’ецца ноч драпежнай птушкай.

Некаму дзяцей пагушкаць.

Хто ад голаду ўратуе

Сірацінаў беспрытульных?

Крок да кроку – будзе “срок”,

Чорны крык сівых сарок.

За сьнягамі – зноў сьнягі,

А за крокам – крок другі.

Ліст ляціць сівой сініцай,

Толькі гэта будзе сьніцца,

Будзе біцца у вакно

Ненароджанай вясной.

Крок на сьнезе, крок апошні –

Стане зноў зялёнай пожняй…

Ты дайшоў да нас, пасьпеў

І пачуў анёлаў сьпеў.

* * *

Дзе неба з аўчыну,

Там у сэрцы – айчына.

Сірочае шчасьце –

Ў людзях не прапасьці,

Выжыць, ня зьнікнуць,

Да здрады ня звыкнуць.

А вецер – салёны.

А позірк – калёны.

І жоўтыя вёрсты –

Няродныя сёстры.

* * *

Зямля астывае пад вечар,

Птушкі ляцяць у вырай.

Душа – ты нябога вечная,

Ластаўка срэбнакрылая.

Душа знае тое, што пішацца,

Баліць і гарыць, і кахаецца,

Вярбінай пад небам калышацца,

На полі гаротным змагаецца.

Душа скажа тое, што ведаю,

Хутчэй за аркуш паперы,

Бо веды рыфмую зь вераю.

Кожнаму будзе па веры.

КРЫТЫКА

АПОШНІ РАДОК У САНЭЦЕ

Ніна Мацяш. У прыгаршчах ветру: Вершы, пераклады, эсэ. – Менск, Літаратура і мастацтва, 2009. Наклад 2000 асобнікаў, 144 стар.

Гартаю кніжку ў цьвёрдай вокладцы. Кніжку, у якой паэтычныя радкі суседзяць зь не пазбаўленымі паэзіі радкамі празаічнымі, бо гэтыя празаічныя радкі напісаныя паэткай пра паэтаў і паэзію.

Што параіць чытачу? Мо гэтыя радкі?

Прачніся, Францыя, даволі сну, даволі!

Няўжо ня спрыкрыла? Што сталася з табой?

Як можна так трываць насьмешку над сабой,

Такой рабыняй быць, пакорнай у нядолі?

Знаёмы матыў? Гэтыя радкі напісаныя французам Жанам Вакленам дэ Ля Фрэнэ ў XVI стагодзьдзі, а перакладзеныя беларускай Нінай Мацяш на пачатку ХХІ стагодзьдзя.

Францыя задыхалася ў рэлігійных войнах, у барацьбе Рэфармацыі і Контррэфармацыі, французы забівалі французаў, і паэты не маглі заставацца абыякавымі да лёсу бацькаўшчыны. Сваімі творамі яны, апроч таго, сьцьвярджалі правы роднае мовы, якую многія французы лічылі беднаю і прымітыўнаю ў параўнаньні з лацінскаю ды грэцкаю. Францыі было яшчэ трохі далекавата да тае эпохі, калі на мове П’ера дэ Рансара, Жана Ваклена дэ Ля Фрэнэ ды іншых паэтаў Плеяды загаварыла ўся адукаваная Еўропа. Але для гэтага спатрэбілася, каб да ўлады прыйшоў кароль, які дбаў пра веліч і славу Францыі, кароль, якому Гайнрых Ман прысьвеціць сваю знакамітую дылёгію.

Ведама ж, Ніна Мацяш перастварыла для нас творы паэтаў Плеяды ня толькі дзеля іх сугучнасьці нашым патрыятычным пачуцьцям, але й дзеля іх красы, бо ўсё праходзіць, але “не ўмірае праўдзівая краса” (Антон Луцкевіч). Менавіта сымфонія грамадзянскага і эстэтычнага, патрыятычнага і мастацкага вабіць Ніну Мацяш у творчасьці ўкраінкі Ліны Кастэнка і полькі Віславы Шымборскай. Разьдзелы зь перакладамі вершаў гэтых паэтак і з натхнёнымі радкамі пра іх таксама складаюць зьмест кнігі “У прыгаршчах ветру”.

Гэтую кнігу з арыгінальнымі вершамі і зь перакладамі з францускай, польскай ды ўкраінскай моваў Ніна Мацяш склала сама незадоўга да свае сьмерці. Прадмову да кнігі пісаў Генадзь Праневіч. І гэтак здарылася, што да гэтае прадмовы аўтару давялося пісаць post scriptum. У ім Генадзь Праневіч прызнаецца: калі ён пісаў прадмову, яго “трывожыла... адна, здавалася б, нязначная дэталь: лічбавая сымболіка зборніка – чатырнаццаты – як апошні, заключны радок у санэце”.

Можна казаць пра тэматыку апошніх вершаў Ніны Мацяш. Але ці ёсьць у паэзіі новыя тэмы? Вершы, зьвернутыя да маці й бацькі, вершы, прысьвечаныя памяці бацькоў, сяброў і калегаў – Янкі Брыля, Жэні Янішчыц, Ніны Гілевіч, і прысьвечаныя жывым: Рыгору Барадуліну, Дануце Бічэль. Дарэчы, верш “Ён ведае” не прысьвечаны Рыгору Барадуліну наўпрост, і калі б не апошні, набраны курсівам і ў дужках радок “(Спытайцеся ў Рыгора Барадуліна)”, мы маглі б гадаць, пра каго гэты твор. А яшчэ ў гэтай кніжцы вершы-партрэты (“Ня грымнуцца б”, “Чалавечая гліна”, “Чарнавочка”, “У ажыньніку будняў”). І вершы пра жыцьцёвыя сытуацыі (“На падлеткавай сьцяжынцы”, “Вечны спрэчнік”).

Можна казаць пра паэтыку апошніх вершаў Ніны Мацяш. Мне, напрыклад, кінуліся ў вочы вершы “З табою” (прысьвечаны Дануце Бічэль) і “Чытаючы Анатоля Вярцінскага”. У гэтых творах цытаты з паэтаў чаргуюцца з уласнымі радкамі Ніны Мацяш. Такога спосабу вершаскладаньня ў нашай паэзіі я раней не сустракаў. Як аматар кананізаваных формаў, не магу не адзначыць, што ў чатырнаццатым зборніку Ніны Мацяш надрукаваны і вянок санэтаў.

Мы чытаем у гэтым зборніку вершы сталай паэткі, якая прадчувае сьмерць (“Сьнег ляціць усё й ляціць наўскос...”). Паэткі, для якое “смутак стаўся часам” (“Зноўку дождж...”). Паэткі, якая ведае: “Калі душа прагне песьні / непапраўныя страты дадуць ёй малітву” (“Чарнавочка”). Паэткі, якая ведае і тое, што “адно любоўю можна стому, / жыцьцё і скон свой апраўдаць” (“Ластаўка”). Паэткі, якая думае пра душу і духоўнае. У двух радках – “Незаплямленасьць ступаньня / вузкай лесьвіцай спляванай” – выяўленая, па-мойму, галоўная праблема нашага жыцьця: як застацца чыстым у гэтым брудным сьвеце? Гэта радкі зь вершу “Сьвятло загадкі”. А вось заключныя радкі іншага вершу: “Ня дзіва спатыкнуцца ў руху / Ня грымнуцца б з вышыняў духу...” (“Ня грымнуцца б”). І настальгія па ідэале: “Да гэтай мажнасьці – ды мужнасьці б, / да моцы цела – / моцы б духу...” (“Чалавечая гліна”). І тая ж мара аб гарманічным чалавеку ў вершы “У ажыньніку будняў”.

І ўсё ж быў у Ніны Мацяш чалавек-ідэал, якому яна насьледавала да канца і зь якім, думаецца, сустрэлася там. Пра гэтага чалавека мы чытаем у вершы “На Дзяды”:

Поначнае вакольле.

Гразкае, сьлізкае поле.

За гэтым няветлым гародам –

Усе з бліжэйшага роду.

Мусова і мне туды.

Грузну ў калкай разоры.

Ня страх апякае, а сорам.

Страху няма й на волас.

Дотык рукі, мамін голас:

– Ступай у мае сьляды.

Анатоль СІДАРЭВІЧ